Xôi tím, thức quà quê đậm đà bản sắc của vùng đất Lai Châu, là món ăn truyền thống chứa đựng sự tinh tế, khéo léo và hồn cốt văn hóa của người dân Tây Bắc, đặc biệt là dân tộc Thái.
Nguồn gốc và ý nghĩa văn hóa
Ở Lai Châu, xôi tím từ lâu đã trở thành biểu tượng ẩm thực không thể thiếu trong các dịp lễ hội, cưới hỏi hay đón khách quý. Món ăn này gắn liền với đời sống của người Thái ở các bản làng như San Thàng (nay là phường Tân Phong), xã Dào San. Màu tím đặc trưng của xôi không chỉ bắt mắt mà còn mang ý nghĩa tâm linh, tượng trưng cho sự may mắn, phồn thịnh và gắn bó với thiên nhiên. Xôi tím được làm từ gạo nếp nương – loại gaạo quý của núi rừng – kết hợp với nước cây Khẩu cắm, tạo nên sắc màu độc đáo không nơi nào có được.
Quá trình làm xôi tím – Tinh hoa nghề truyền thống
Nghề làm xôi tím ở Lai Châu đã tồn tại hàng trăm năm, truyền từ đời này sang đời khác trong các gia đình người Thái. Dù công nghệ hiện đại đã len lỏi vào cuộc sống, người dân nơi đây vẫn giữ nguyên cách làm thủ công để bảo tồn “hồn” của món ăn đặc sản này.
Để làm ra món xôi tím thơm ngon, dẻo mềm, người Thái trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ. Đầu tiên là chọn gạo nếp nương – loại gạo hạt tròn, mẩy, thơm mùi sữa, được trồng trên các thửa ruộng bậc thang ở vùng cao. Theo bà Lò Thị Mai, một người có hơn 30 năm kinh nghiệm làm xôi tím ở bản San Thàng, gạo phải được ngâm kỹ trong nước từ 4-6 tiếng để hạt gạo mềm, dễ thấm gia vị.
Công đoạn đặc biệt nhất là tạo màu tím từ cây Khẩu cắm – một loại cây rừng chỉ mọc ở vùng Tây Bắc. Lá và thân cây được giã nhuyễn, vắt lấy nước để ngâm gạo, tạo nên màu tím tự nhiên, không dùng bất kỳ phẩm màu hóa học nào. Sau khi ngâm, gạo được trộn đều với một chút muối rồi đem đồ trong chõ gỗ làm từ cây sung. Chõ gỗ không chỉ giúp xôi giữ được độ dẻo mà còn mang lại mùi thơm đặc trưng, không thể tìm thấy ở các loại nồi kim loại hiện đại.
Món xôi tím hấp dẫn
Sản xuất và phân phối
Người dân Lai Châu làm xôi tím quanh năm, đặc biệt nhộn nhịp vào các dịp lễ, Tết hay phiên chợ vùng cao. Một người làm xôi lành nghề có thể chuẩn bị từ 10-15kg xôi mỗi ngày, phục vụ cả người dân địa phương và du khách. Xôi tím không chỉ được bán tại các chợ phiên như San Thàng (nay là phường Tân Phong), Nậm Loỏng mà còn xuất hiện trong các nhà hàng, quán ăn đặc sản tại TP. Lai Châu như Nhà hàng Thanh Sơn (73 Trần Phú, Tân Phong) hay Nhà hàng Ẩm thực Dân tộc Thái – Bàn La (153 Vừ A Dính, phường Đoàn Kết).
Hương vị độc đáo và giá trị văn hóa
Xôi tím Lai Châu có vị dẻo thơm, ngọt tự nhiên từ gạo nếp nương, hòa quyện với chút mặn nhẹ của muối và mùi thơm đặc trưng từ chõ gỗ. Món ăn thường được dùng kèm với muối vừng, thịt gác bếp hoặc chả lợn cắp nách, tạo nên sự cân bằng hoàn hảo giữa các hương vị. Từng hạt xôi tím bóng mượt, mềm dẻo nhưng không dính, khiến người thưởng thức cảm nhận được sự tinh tế và tình yêu quê hương trong từng miếng ăn.
Xôi tím không chỉ là món ăn, mà còn là cầu nối văn hóa, đưa du khách đến gần hơn với đời sống của người dân Tây Bắc. Nhiều du khách sau khi thưởng thức xôi tím tại các phiên chợ hay bản làng đã mang về làm quà, coi đây như một món quà quê chứa đựng hương vị núi rừng.
Gìn giữ và phát triển
Xôi tím Lai Châu đã trở thành sản phẩm ẩm thực tiêu biểu, được giới thiệu tại nhiều sự kiện văn hóa, du lịch trong và ngoài tỉnh. Dù nhiều nơi ở Tây Bắc cũng có món xôi tím, nhưng xôi tím Lai Châu tạo dấu ấn riêng nhờ nguyên liệu gạo nếp nương và bí quyết sử dụng cây Khẩu cắm. Hiện nay, thế hệ trẻ ở các bản làng vẫn tiếp tục học hỏi và gìn giữ nghề làm xôi tím, đảm bảo món ăn này không chỉ là “vé về tuổi thơ” mà còn là niềm tự hào của vùng đất Tây Bắc.
