1. Tổng quan di sản: Hành trình kết nối trời – đất – người
“Then” là hình thức thực hành tín ngưỡng dân gian độc đáo, kết hợp yếu tố lễ nghi, âm nhạc, hát múa và tri thức dân gian, gắn liền với đời sống tâm linh của các tộc người Tày, Nùng, Thái. Trong đó, tỉnh Điện Biên – đặc biệt là Mường Nhé, Tủa Chùa, Mường Chà, Nậm Pồ (các tên gọi cũ trước khi sáp nhập hành chính) – vẫn lưu giữ những nghi lễ Then truyền thống đậm bản sắc.
Thực hành Then được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2019, như một sự ghi nhận đối với giá trị đặc biệt của nghi lễ này trong đời sống cộng đồng dân tộc thiểu số phía Bắc Việt Nam.
2. Lịch sử hình thành và vai trò của Then trong cộng đồng
Từ xa xưa, Then đã là chiếc cầu nối giữa con người và thế giới siêu nhiên, nơi thầy Then (ông mo) làm trung gian để cầu bình an, chữa bệnh, giải hạn, mừng nhà mới, mừng thọ, cầu mùa… Mỗi nghi lễ Then đều mang ý nghĩa nhân sinh sâu sắc, thể hiện ước nguyện về một cuộc sống an lành, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Nghi thức Then thường diễn ra tại nhà dân, đền miếu hoặc không gian cộng đồng. Người thực hành Then sẽ mặc trang phục truyền thống, thực hiện các nghi lễ trong tiếng đàn tính tẩu réo rắt, hòa quyện cùng lời hát Then ngọt ngào như lời ru của núi rừng.
3. Nghệ thuật trình diễn: Sự phối hợp độc đáo giữa âm nhạc – lời ca – nghi lễ
Một buổi Then thường kéo dài nhiều giờ, thậm chí nhiều ngày, bao gồm phần lễ và phần hội. Nhạc cụ chính là đàn tính tẩu (gọi là tẩu Then) với cấu tạo đơn giản nhưng âm sắc đặc biệt, tạo nên bầu không khí linh thiêng và huyền bí.
Lời hát Then giàu hình tượng, ngôn từ thi vị, có thể là kể chuyện, diễn xướng, cầu cúng hay chúc phúc. Các động tác múa Then đi kèm linh hoạt, mô phỏng cuộc hành trình đi từ trần gian lên cõi trời để cầu xin sự phù hộ của thần linh cho gia chủ. Đây là loại hình nghệ thuật trình diễn tổng hợp, giàu yếu tố tâm linh, thẩm mỹ và giá trị dân gian.
4. Giá trị văn hóa và sức sống đương đại
Thực hành Then không chỉ là nghi lễ tâm linh mà còn là “bảo tàng sống” lưu giữ tri thức bản địa quý báu về vũ trụ quan, nhân sinh quan, y học dân gian, lịch sử – văn hóa dân tộc Tày, Nùng, Thái. Trong Then có cả kho tàng truyện kể, thơ ca, phong tục, trang phục, tín ngưỡng cổ truyền.
Ngày nay, nhiều địa phương ở Điện Biên đã tổ chức các lễ hội Then – đàn tính để bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Nhiều nghệ nhân dân gian được truyền dạy kỹ năng trình diễn Then cho thế hệ trẻ, góp phần hồi sinh một nét văn hóa đang có nguy cơ mai một.
5. Trải nghiệm du lịch: Theo dấu hành trình Then ở Điện Biên
Đến Điện Biên, du khách có thể hòa mình vào không gian văn hóa Then tại các bản làng người Thái, Tày như bản Ten, bản Pá Khoang (TP. Điện Biên Phủ cũ), bản Chiềng Sơ (huyện Điện Biên Đông cũ), bản Nà Nhạn, Nậm Nhưỡng, hay bản Mển (huyện Điện Biên cũ).
Du khách sẽ được trực tiếp tham dự buổi hát Then, nghe đàn tính, thưởng thức ẩm thực bản địa và tìm hiểu sâu hơn về đời sống tâm linh của các cộng đồng dân tộc thiểu số. Đây là những tour du lịch trải nghiệm văn hóa – tâm linh đầy cảm xúc, giúp kết nối hiện tại với quá khứ.
6. Bảo tồn và phát triển bền vững
Trước nguy cơ mai một do già hóa nghệ nhân, xu thế đô thị hóa và tác động từ đời sống hiện đại, việc bảo tồn Then đang được tỉnh Điện Biên và các ngành chức năng chú trọng. Công tác truyền dạy trong cộng đồng, xây dựng hồ sơ khoa học, tổ chức không gian diễn xướng định kỳ và gắn với sản phẩm du lịch văn hóa đang là hướng đi hiệu quả.
Với sự tham gia của cả cộng đồng và chính quyền, Then không chỉ được giữ gìn như một di sản mà còn trở thành một phần sống động trong đời sống văn hóa – kinh tế địa phương, góp phần phát triển du lịch bền vững.
