Rượu cần S’tiêng – Linh hồn văn hóa gắn kết cộng đồng
Giữa những rừng xanh bạt ngàn, trên vùng đất Đồng Nai, tiếng cười, tiếng hát và hơi men nồng ấm của người S’tiêng vẫn đong đầy sức sống trong từng ché rượu cần – hay gọi theo tiếng S’tiêng là Đ’rắp S’lung hay Rơ nơm Đ’rắp. Không chỉ là thức uống, đây là sản phẩm văn hóa trầm mặc, kết tinh từ kinh nghiệm, tri thức dân gian và tình làng nghĩa xóm trong đời sống cộng đồng.
Rượu cần của người S’tiêng.
Rượu cần của người S’tiêng không chỉ gợi nhớ đến những buổi tiệc lễ linh đình trong buôn làng – từ lễ cưới, mừng nhà mới đến mừng cơm mới – mà còn là nghi thức đầy nghiêm mật, thể hiện sự tôn trọng và gắn kết xã hội. Ché rượu cần được đặt trang trọng tại gian lễ, cắm 1 đến 2 cần tùy số lượng khách – một cần tượng trưng cho lễ tiết, hai cần nghĩa là mong muốn sự hài hoà, đủ đầy giữa chủ và khách. Đặc biệt, khi uống, mỗi người phải uống hết một mực “Kê Nhệt Pê” – một cành cây đo mực men – mới được coi là chân thành và đáng trân trọng trong dấu ấn giao tiếp cộng đồng.
Công thức nguyên liệu – Tính thủ công điển hình
Bí quyết của rượu cần nằm cả ở men tự nhiên và cách ủ truyền thống:
- Men rượu đắng được làm từ vỏ cây Hơ Muôn’L cùng một số lá rừng đặc biệt; hỗn hợp nghiền bột cùng gạo lứt hay gạo tẻ, vo thành viên rồi ủ 2–3 ngày cho lên men và xuất hiện nấm men trắng, sau đó sấy bằng lá cỏ tranh cho khô.
- Men rượu ngọt kết hợp vỏ cây K’rai Đăng và lá Ler, tạo nên vị ngọt đặc trưng và hương thơm quyến rũ; quy trình làm men giống như men đắng.
- Cơm rượu nghiền nhuyễn sau khi nấu bằng lá Prareng (cho vị đắng) hoặc lá Mol/K’rai (cho vị ngọt), sau đó trộn với men theo tỉ lệ 1:1, rồi cho vào ché, sử dụng lá chuối và sáp vừa bịt kín để ủ tối thiểu 20 ngày, thậm chí lên đến vài tháng để tăng vị ngon sâu đậm. Thời gian ủ càng dài, rượu càng ngon, càng lên men tinh tế.
Giá trị văn hóa – Xã hội – Chiến lược bảo tồn
Rượu cần S’tiêng mang trong mình nhiều tầng giá trị:
- Tri thức dân gian & nghề thủ công: là bản đồ sinh thái và khoa học thuần túy – biết chọn vỏ cây, lá rừng, phối trộn tỉ mỉ và thực hiện đúng quy trình ủ men ngặt nghèo.
- Tâm linh và nghi lễ cộng đồng: hiện diện trong các dịp lễ lớn, là phương tiện giao lưu gắn kết, thể hiện sự tôn trọng giữa người với người.
- Con đường kinh tế và du lịch văn hóa: Thế hệ trẻ S’tiêng như chị Điểu Thị Xia (Sóc Bom Bo – Bình Minh, Bù Đăng), đã thành lập tổ hợp tác sản xuất rượu cần thủ công, vừa gìn giữ bản sắc vừa tạo thu nhập và quảng bá văn hóa.
- Sự công nhận chính thức: Ngày 20/12/2019, Bộ VHTTDL đưa kỹ thuật chế biến rượu cần S’tiêng vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, xác lập vị thế trong hệ thống di sản quốc gia; lễ công bố được tổ chức tại TP. Đồng Xoài ngày 23/11/2021.
Công bố Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia tri thức dân gian, nghề thủ công truyền thống kỹ thuật chế biến rượu cần của người S’Tiêng Bình Phước.
Tương lai – Định hướng bảo tồn bền vững
Việc di sản này được ghi danh đã dẫn đến chuỗi hoạt động bảo tồn nghiêm ngặt từ chính quyền Bình Phước (nay là Đồng Nai) và cộng đồng S’tiêng tại các địa phương: Bù Gia Mập, Bù Đăng, Hớn Quản, Phú Riềng, Phước Long, Lộc Ninh. Đồng thời, đã hình thành nhiều chương trình truyền nghề, lớp học kỹ nghệ và truyền dạy để bảo đảm di sản không mai một, đặc biệt trong giới trẻ.
Đối mặt với áp lực hiện đại hóa, kỹ thuật chế biến rượu cần vẫn giữ được nét chất phác: từ khâu chọn nguyên liệu rừng, làm men cho đến ủ men trong ché sành – tất cả đều mang dấu ấn bản địa không trộn lẫn. Nếu được tiếp tục đầu tư về mặt chính sách, truyền thông, du lịch văn hóa, nguồn lực tài chính và đào tạo, giá trị độc đáo này hoàn toàn có thể phát triển thành sản phẩm du lịch mang đậm bản sắc dân tộc, góp thêm phần kinh tế cho Đồng Nai.
Rượu cần người S’tiêng là minh chứng sinh động: từ tri thức tự nhiên, nghề thủ công truyền thống, nghi lễ cộng đồng đến mô hình kinh tế bản địa bền vững – tất cả hội tụ trong một sản phẩm di sản phi vật thể. Đây không chỉ là một thức uống đặc biệt, mà còn là biểu tượng của tinh thần đoàn kết, sáng tạo và văn hóa ứng xử của người S’tiêng. Rượu cần trở thành di sản đậm bản sắc, góp phần làm giàu văn hóa, đa dạng sinh học vùng miền, và là điểm nhấn cho hành trình bảo tồn – phát triển trong kỷ nguyên mới.
