Đến với xứ Huế mộng mơ, vùng đất của những di sản văn hóa, du khách không thể quên một loại hình âm nhạc đặc biệt, thấm đẫm nét văn hóa Huế, với âm hưởng rộn ràng, da diết, uyển chuyển, trang trọng mà tao nhã. Đó là Nhã nhạc, vốn trước đây chỉ được tổ chức vào các dịp lễ của triều đình phong kiến.
Tinh hoa nhã nhạc giữa lòng cố đô Huế
Tinh hoa nhã nhạc giữa lòng cố đô HuếTừng phát triển rực rỡ dưới triều Nguyễn (1802-1945), Nhã nhạc, loại hình âm nhạc tao nhã, thiêng liêng thường dùng để trình diễn trong các dịp đại lễ trang trọng của triều đình, những cuộc cúng tế thần linh và tổ tiên, đã trở thành một loại hình âm nhạc cung đình không thể thiếu của triều đại thời bấy giờ.
Ngày nay, Nhã nhạc Huế vẫn là sự lựa chọn thưởng thức hàng đầu của du khách. Nghe Nhã nhạc ở trong Đại Nội Huế, cảm nhận sự trầm mặc của không gian nơi đây, cùng với ánh sáng mờ ảo, với những làn điệu mang âm hưởng cổ xưa đưa người nghe thả hồn vào quá khứ trong những suy tưởng về triều đại nhà Nguyễn, triều đại biết kế thừa truyền thống âm nhạc cung đình của các triều đại trước, phát triển rực rỡ, phong phú hơn cả về đề tài, thể loại và số lượng.
Nhã nhạc Việt Nam qua 1.000 năm định hình và phát triển
Theo các nhà nghiên cứu, âm nhạc cung đình được ra đời từ lúc thiết lập Nhà nước quân chủ Việt Nam. Từ thời nhà Lý (1010-1225), âm nhạc cung đình đã được định hình và sau đó được phát triển qua các triều đại nhà Trần (1225-1400), nhà Hồ (1400-1407), nhà Lê (1427-1788), nhà Tây Sơn (1889-1801) và đặc biệt phát triển rực rỡ ở triều Nguyễn.
Nhã nhạc cung đình biểu tượng cho vương quyền về sự trường tồn, hưng thịnh của triều đại. Cũng vì vậy, Nhã nhạc được các triều đại quân chủ Việt Nam coi trọng.
Dưới thời nhà Lý, Nhã nhạc cung đình đã ra đời và bắt đầu đi vào quy củ. Nhã nhạc thời kỳ này có lời hát tao nhã, điệu thức cao sang, là biểu tượng cho sự trường tồn, hưng thịnh và quyền lực của quân chủ phong kiến.
Dưới thời Lê, Nhã nhạc cung đình là thể loại âm nhạc dành riêng cho giới quý tộc, bác học. Thể loại nhạc có kết cấu phức tạp, chặt chẽ với quy mô tổ chức rõ ràng, chi tiết.
Từ triều Lê, Nhã nhạc được phân định ra nhiều thể loại riêng biệt như Giao nhạc, Đại triều nhạc, Miếu nhạc, Đại yến nhạc, Thường triều nhạc, Cửu nhật nguyệt lai trùng nhạc…
Tuy nhiên vào cuối Triều Lê, Nhã nhạc không còn giữ được sự phát triển mà bắt đầu bước vào thời kỳ suy thoái, nhạt phai do nhiều nguyên nhân khác nhau.
Sau khi suy yếu từ cuối thời Lê, Nhã nhạc cung đình Huế phát triển mạnh mẽ trở lại và được tổ chức bài bản vào triều Nguyễn (giai đoạn 1802-1945). Đặc biệt vào nửa đầu thế kỷ XIX, triều đình vua Gia Long đã biết sử dụng thể loại âm nhạc bác học này để “di dưỡng tinh thần” khi mới lập nghiệp ở phương nam.
Từ đây Nhã nhạc đã gắn liền với cung đình Huế và phát triển theo mô thức quy phạm đúng chuẩn, có hệ thống, bài bản với hàng trăm nhạc chương. Giai đoạn này cũng là bước chuẩn bị quan trọng, tạo tiền đề phát triển cho âm nhạc cung đình qua các đời vua sau.
Triều Nguyễn đã đưa âm nhạc vào “giáo hóa” phong tục. Dòng nhạc cung đình triều Nguyễn thực sự là một điển hình cho âm nhạc bác học Việt Nam. Các vua triều Nguyễn tiếp nối truyền thống thường tổ chức các buổi hòa nhạc cung đình.
Trong thời nhà Nguyễn, âm nhạc cung đình được dùng trong các dịp tế lễ Tế Đại triều (2 tháng/lần), Thường triều (4 tháng/lần), lễ tế Nam Giao, Tịch điền, sinh nhật vua và hoàng hậu, lễ đăng quang, lễ tang của vua và hoàng hậu, đón tiếp sứ thần…
Đời vua Thành Thái, đội Nhã nhạc gồm 120 người, sau lấy thêm 20 đồng ấu. Sang đến đời vua Khải Định tuyển thêm 30 đồng ấu vào đội Nhã nhạc. Nhã nhạc có vị trí quan trọng đến mức, những người hoạt động lâu năm về Nhã nhạc, có kinh nghiệm trong nghề sẽ được triều đình phong hàm, phong tước.
Xứ Huế là vùng đất của những di sản văn hóa. (Nguồn: Vietnam+)
Để tôn thêm phong thế, nghi vệ của triều đình, triều Nguyễn lập ra ban Đại nhạc dùng trong các cuộc đại lễ và ban Tiểu nhạc dùng trong các cuộc vui, ca múa. Đó là loại nhạc ngự dành riêng cho triều đình mà ta gọi là nhạc cung đình.
Các bậc vương thần, các nhà quyền quý dưới triều Nguyễn cũng thường tổ chức các buổi Nhã nhạc để thưởng thức riêng với nhau, họ mời các tay đàn trong ban Tiểu nhạc của triều đình đến nhà để hòa đàn cùng với ca nhi trình diễn.
Đó là hình thức ca nhạc thính phòng, một lối thưởng thức ca nhạc tao nhã tương tự như lối ca trù ở miền Bắc. Thú thưởng ngoạn này lúc đầu chỉ giới hạn trong phủ chúa hoặc các bậc vương công, dần dần mới phổ biến ra quần chúng.
Có một điều đặc biệt là nếu ca trù phát sinh từ dân gian, rồi tràn vào cung đình, là loại hình ca nhạc ưa thích của giới nho sỹ Bắc Hà; thì Nhã nhạc lại xuất phát từ cung đình rồi lan tỏa ra dân gian.
