Nghi lễ Then của người Tày
Nghi lễ Then của người Tày, một di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, là tập quán tín ngưỡng đặc sắc tại tỉnh Tuyên Quang. Được tổ chức tại các cộng đồng Tày ở xã Lâm Bình, nghi lễ Then kết hợp hát, múa, và âm nhạc đàn tính để cầu an, giải hạn, và kết nối tâm linh. Với giá trị văn hóa sâu sắc, nghi lễ không chỉ bảo tồn bản sắc dân tộc Tày mà còn góp phần thúc đẩy du lịch văn hóa, đưa Tuyên Quang trở thành điểm đến độc đáo vùng Đông Bắc.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Nghi lễ Then bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và các vị thần của người Tày, gắn liền với đời sống tâm linh và văn hóa dân gian. Theo nghệ nhân Then Ma Thị Chuyên tại xã Lâm Bình. Then là cầu nối giữa con người và cõi thiêng, với các bài hát kể về hành trình của thầy Then lên thiên đình, gặp Ngọc Hoàng và các vị thần để cầu phúc, giải hạn, hoặc tiễn hồn người mất. Nghi lễ được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2019, thể hiện bản sắc văn hóa Tày tại Tuyên Quang và các tỉnh Đông Bắc.
Nghi lễ Then mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, giúp người Tày cầu mong sức khỏe, mùa màng bội thu, và bình an. Ông Hoàng Văn Páo, trưởng thôn Phúc Yên, chia sẻ: “Then không chỉ là nghi lễ, mà còn là cách chúng tôi giữ gìn tiếng nói, âm nhạc, và câu chuyện của tổ tiên.” Nghi lễ còn giáo dục thế hệ trẻ về lòng hiếu thảo, sự đoàn kết, và giá trị văn hóa dân tộc.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Nghi lễ Then thường diễn ra vào tháng Giêng hoặc tùy theo nhu cầu (cầu an, giải hạn, tiễn hồn), tại đình làng, chùa, hoặc nhà riêng của người Tày. Nghi lễ chia thành hai phần chính: nghi lễ chính và phần hội, kết hợp tín ngưỡng và văn hóa dân gian.
Phần lễ
Nghi lễ Then do thầy Then (hoặc cô Then) chủ trì, sử dụng các đạo cụ như đàn tính, quạt giấy, chuông đồng, và kiếm gỗ. Thầy Then mặc trang phục truyền thống Tày, với áo dài xanh, khăn mỏ quạ, và thắt lưng thêu hoa văn. Lễ vật gồm gà, rượu, bánh chưng, trầu cau, và hoa quả, được bày trên bàn thờ tổ tiên hoặc các vị thần.
Quá trình nghi lễ bắt đầu với việc thầy Then gảy đàn tính, hát các bài Then cổ truyền, kể về hành trình lên thiên đình hoặc xuống âm phủ. Các bài hát Then, như “Lượn Then” hay “Then cầu phúc,” được trình bày bằng tiếng Tày, với giai điệu trầm bổng, sâu lắng. Thầy Then múa quạt hoặc múa kiếm, kết hợp rung chuông đồng để xua đuổi tà ma, cầu bình an. Bà Nguyễn Thị Hoa, một du khách từ Hà Nội, chia sẻ: “Nghe thầy Then hát, tôi cảm nhận được sự linh thiêng và chiều sâu văn hóa của người Tày.
Nghi lễ kéo dài từ vài giờ đến cả ngày, tùy thuộc vào mục đích (cầu an, giải hạn, hay tiễn hồn). Sau phần cúng, lễ vật được chia sẻ cho cộng đồng, thể hiện tinh thần đoàn kết.
Đây là nghi thức cúng lễ quan trọng trong lễ Then
Phần hội
Phần hội sôi động với các hoạt động văn hóa như múa quạt, múa khăn, và hát Then giao duyên. Các cô gái Tày trong trang phục truyền thống trình diễn điệu múa mềm mại, kết hợp với giai điệu đàn tính. Các trò chơi dân gian như ném còn, kéo co, và đánh yến được tổ chức, thu hút người dân và du khách. Ẩm thực Tày, với các món như xôi ngũ sắc, thịt lợn gác bếp, và rượu ngô, làm tăng không khí lễ hội.
Tại lễ hội Lồng Tồng ở Vị Xuyên, nghi lễ Then được kết hợp với các điệu múa và trò chơi, tạo nên không gian văn hóa rực rỡ. Ông Lương Văn Tâm, nghệ nhân tại Vị Xuyên, nhấn mạnh: “Hát Then là cách chúng tôi kể chuyện lịch sử và truyền dạy văn hóa cho con cháu.
Địa phương tổ chức
Nghi lễ Then được tổ chức tại các cộng đồng Tày ở Tuyên Quang, nổi bật tại xã Lâm Bình, Chiêm Hóa, và Vị Xuyên. Xã Lâm Bình, nằm bên hồ Na Hang, là vùng đất giàu văn hóa Tày, với đình làng và nhà sàn truyền thống. Lâm Bình nổi tiếng với lễ hội Lồng Tồng, nơi nghi lễ Then là điểm nhấn.
Cảnh quan thiên nhiên tại Lâm Bình và Vị Xuyên, với sông Gâm, hồ Na Hang, và cao nguyên đá Đồng Văn, tạo nên bối cảnh lý tưởng cho nghi lễ Then. Các di tích như đình Hồng Thái (Sơn Dương) và khu di tích Tân Trào bổ sung sức hút du lịch văn hóa.
Người bản địa dân tộc Tày trong trang phục truyền thống
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng
Nghi lễ Then là biểu tượng của tín ngưỡng và bản sắc văn hóa Tày, thể hiện sự kết nối giữa con người, thần linh, và thiên nhiên. Hát Then và đàn tính bảo tồn ngôn ngữ Tày, với các bài hát kể về lịch sử, phong tục, và đời sống. Ông Lê Thanh Sơn, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Tuyên Quang, nhận định: “Nghi lễ Then là di sản sống động, góp phần làm giàu kho tàng văn hóa Tuyên Quang và thu hút du khách”.
Nghi lễ còn có giá trị giáo dục, khuyến khích thế hệ trẻ học tiếng Tày và tham gia biểu diễn Then. So với nghi lễ Then tại Quảng Ninh, Then ở Tuyên Quang mang nét đặc trưng miền núi, với sự giao thoa văn hóa Tày, Nùng, và Dao.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hoá
Nghi lễ Then là sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo, kết hợp với các điểm đến như Na Hang, Tân Trào, và cao nguyên đá Đồng Văn. Năm 2025, Tuyên Quang đặt mục tiêu đón 2,6 triệu lượt khách, với các tour trải nghiệm văn hóa Tày tại Lâm Bình và Vị Xuyên. Du khách có thể tham gia hát Then, học chơi đàn tính, và thưởng thức ẩm thực Tày. Các homestay tại Lâm Bình, với sự hỗ trợ chuyển đổi số, mang đến trải nghiệm gần gũi.
Các dự án bảo tồn bao gồm tổ chức lớp dạy hát Then, ghi âm các bài Then cổ, và tư liệu hóa nghi lễ. Tuy nhiên, cần đầu tư quảng bá qua công nghệ số và đào tạo nghệ nhân trẻ để duy trì di sản.
Bà Then chuẩn bị hành lễ
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Nghi lễ Then đối mặt với nguy cơ mai một do ít người trẻ học hát Then và chơi đàn tính. Sự hiện đại hóa và di cư khỏi làng bản làm giảm số nghệ nhân. Tuyên Quang cần mở lớp dạy Then, tổ chức lễ hội quy mô lớn, và phát triển các tour du lịch như “Hành trình khám phá văn hóa Tày” để bảo tồn và quảng bá di sản.
Nghi lễ Then của người Tày là di sản văn hóa quý báu của Tuyên Quang, kết nối tâm linh và bảo tồn bản sắc dân tộc. Với nghi thức linh thiêng và phần hội sôi động, Then góp phần định vị Tuyên Quang trên bản đồ du lịch văn hóa, đồng thời lưu giữ hồn cốt văn hóa Tày trong thời đại mới.
