Trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào Khmer Nam Bộ, nghệ thuật Rô-bam giữ một vị trí đặc biệt không thể thay thế. Đây là loại hình sân khấu truyền thống đặc sắc, mang đậm bản sắc văn hóa Khmer và đã được nuôi dưỡng, phát triển mạnh mẽ tại Trà Vinh – một trong ba tỉnh hợp nhất thành tỉnh Vĩnh Long mới sau sáp nhập. Với sự hội tụ của ba nền văn hóa lớn: Kinh – Khmer – Hoa, Vĩnh Long mới trở thành vùng đất đa dạng về sắc thái văn hóa, trong đó Rô-bam là một viên ngọc quý trong kho tàng nghệ thuật dân gian Khmer.
Tiết mục múa chằn trong nghệ thuật Rô-bam của người Khmer Trà Vinh.
Rô-bam là hình thức nghệ thuật tổng hợp, kết hợp nhuần nhuyễn giữa múa, hát, nhạc và kịch, tái hiện lại các câu chuyện trong sử thi Ramayana (phiên bản Khmer) – còn gọi là Riêm-kê, cùng nhiều truyền thuyết dân gian mang yếu tố giáo huấn, đạo lý và triết lý nhân sinh. Nội dung vở diễn thường xoay quanh các đề tài về lòng hiếu thảo, sự chung thủy, công lý, đạo đức và lòng quả cảm, được chuyển tải bằng ngôn ngữ nghệ thuật dân gian đậm chất bản địa.
Điểm nổi bật của Rô-bam là lối hóa trang cầu kỳ, phục trang rực rỡ, đầu đội mão cao, thân mặc xiêm y truyền thống Khmer, đính kết lấp lánh ánh kim, mang đậm phong cách hoàng gia. Các diễn viên không chỉ cần thuộc lời ca tiếng hát bằng tiếng Khmer, mà còn phải thể hiện thành thục các động tác múa hình thể uyển chuyển, ánh mắt biểu cảm và nhịp phách chính xác, tạo nên một buổi diễn trọn vẹn cả về hình thức lẫn nội dung.
Không gian biểu diễn của Rô-bam thường là sân chùa, đặc biệt vào các dịp lễ lớn như Chol Chnam Thmay (Tết cổ truyền Khmer), lễ dâng y Kathina, lễ cầu an hay các sự kiện cộng đồng lớn của phum sóc. Buổi diễn có thể kéo dài nhiều giờ đồng hồ, diễn ra vào ban đêm, thu hút đông đảo bà con trong vùng đến xem và cổ vũ. Mỗi đoàn Rô-bam thường có từ vài chục đến cả trăm thành viên, gồm diễn viên, nhạc công, kỹ thuật hậu đài, tất cả đều có mối gắn kết chặt chẽ trong sinh hoạt cộng đồng.
Diễn viên Rô-bam thường được đào tạo từ nhỏ trong môi trường chùa chiền hoặc các đoàn nghệ thuật dân gian chuyên nghiệp và bán chuyên. Truyền thống “cha truyền con nối” là điều phổ biến, giúp nghệ thuật này được gìn giữ liên tục qua nhiều thế hệ. Mỗi nghệ sĩ không chỉ biểu diễn mà còn là người giữ lửa cho nghệ thuật dân tộc Khmer.
Năm 2014, nghệ thuật Rô-bam đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, đánh dấu sự ghi nhận chính thức cho giá trị nghệ thuật – văn hóa của loại hình sân khấu này. Từ đó đến nay, tỉnh Trà Vinh (nay thuộc Vĩnh Long mới) đã có nhiều chính sách và chương trình cụ thể nhằm bảo tồn và phát huy nghệ thuật Rô-bam, như:
– Hỗ trợ các đoàn nghệ thuật truyền thống hoạt động;
– Tổ chức liên hoan, biểu diễn giao lưu văn hóa Khmer cấp tỉnh, khu vực và quốc gia;
– Đưa nghệ thuật Rô-bam vào các chương trình văn hóa học đường trong trường dân tộc nội trú.
Trong bối cảnh hội nhập văn hóa hiện nay, nghệ thuật Rô-bam vẫn giữ vững vị thế như một biểu tượng văn hóa sống động của người Khmer. Tại tỉnh Vĩnh Long mới, nơi hội tụ nhiều nền văn hóa bản địa, Rô-bam không chỉ là di sản quý báu của người Khmer Trà Vinh, mà còn là một tài sản văn hóa chung, góp phần làm nên bản sắc đa dạng, đặc trưng và đầy sức sống của vùng đồng bằng sông Cửu Long hôm nay.
