1. Tổng quan – Di sản bản sắc Tây Bắc
Nghệ thuật chế tác và múa khèn của người Mông ở tỉnh Điện Biên vừa được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định 65/QĐ‑BVHTTDL ngày 12/1/2022, là minh chứng cho tài năng thâm sâu, nghệ thuật dân gian độc đáo của cộng đồng các dân tộc thiểu số nơi đây. Tại Điện Biên (cũ) – nơi sinh sống của 19 dân tộc – khèn của người Mông cùng với các di sản như Tết Nào Pê Chầu của Mông đen tại bản Nậm Pọng (huyện Mường Ảng cũ) và hoa văn trang phục Mông hoa tại bản Cổng Trời (huyện Mường Chà cũ) đã góp phần tô điểm cho bản sắc đa văn hóa của vùng đất biên cương.
2. Lịch sử và ý nghĩa văn hóa
Khèn Mông không chỉ là nhạc khí dùng để trình diễn mà còn là đạo cụ múa, thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa âm nhạc và múa dân gian. Những cây khèn được chế tác hoàn toàn thủ công bởi nghệ nhân nam Mông, sử dụng vật liệu truyền thống như gỗ Pơ Mu, ống măng dê, ngạnh đồng làm lam khèn… qua hàng chục công đoạn khéo léo, tạo nên âm sắc “dại gió” mang đậm linh hồn núi rừng.
Trong đời sống tâm linh của người Mông, khèn và múa khèn có vai trò như nhịp cầu giữa con người – tổ tiên – trời đất. Tại các lễ tang, giỗ, khèn trở thành “tiếng nói linh hồn” để mời gọi linh hồn người mất về. Trong lễ hội, khèn còn là phương tiện để thể hiện niềm vui, khát khao, thông tin cộng đồng qua giai điệu biểu cảm và điệu múa mạnh mẽ, phóng khoáng.
3. Kỹ thuật chế tác – Tô đậm giá trị thủ công
Chế tác khèn Mông là nghệ thuật truyền thống được lưu truyền trong cộng đồng. Các nghệ nhân lựa chọn gỗ Pơ Mu để đẽo thân khèn, dùng ống tre nứa luộc để làm ống dẫn hơi, và đúc lam khèn từ hợp kim đồng – bạc với tỷ lệ phức tạp, kết hợp vật liệu tự nhiên như lá cây đào, vỏ ve sầu… Từng chi tiết được gia công tỉ mỉ, khéo léo nhằm tạo âm thanh vang rõ, hài hòa.
Khèn Mông được phân loại thành hai dòng chính: khèn dài (âm cao, nhiều ống) và khèn ngắn (âm bổng, ít ống). Dáng khèn gắn với múa khèn, giúp người thực hành có thể nhún, xoay, đá chân theo điệu khèn – một nét độc đáo hội hoà giữa âm thanh và chuyển động.
4. Múa khèn – Biểu hiện văn hóa độc đáo và đa năng
Múa khèn của người Mông không chỉ là hình thức nghệ thuật mà còn là một phần của tín ngưỡng Saman giáo. Trong các dịp lễ hội như Hội bản, lễ giỗ…, nhóm nam nghệ nhân diễn khèn và múa khèn chân đá đều, di chuyển nhịp phản ánh sự cường tráng, khỏe khoắn. Điệu múa có thể đơn, đôi hoặc tập thể, với các động tác như lăn nghiêng, đá gà – ngựa, nhảy xổm, vờn khèn… tạo nên một không gian trình diễn đầy hứng khởi.
Không chỉ vậy, các chàng trai Mông thể hiện khèn còn truyền tải tình tự, tâm sự cá nhân, ý chí vươn lên và tinh thần cộng đồng. Tiếng khèn vang lên ở chợ phiên, lễ hội hay đám cưới không chỉ làm vui mà còn giúp duy trì bản sắc văn hóa, tạo sức lan tỏa mạnh mẽ.
5. Từ di sản đến du lịch trải nghiệm
Theo thông tin cập nhật từ trang sapnhap.bando.com.vn, xã Tủa Chùa (trước đây là thị trấn Tủa Chùa cùng xã Mường Báng và Nà Tòng) – nơi tổ chức lễ công bố di sản ngày 14/10/2022 – hiện vẫn giữ nguyên tên và nằm trong danh mục 45 đơn vị hành chính cấp xã mới của tỉnh Điện Biên.
Kể từ khi khèn Mông được công nhận, huyện Tủa Chùa (cũ) và tỉnh Điện Biên đã phối hợp tổ chức nhiều sự kiện nghệ thuật như Liên hoan múa khèn và các lớp truyền nghề khèn cho thanh thiếu niên. Sự kiện trao bằng di sản vừa qua không chỉ khẳng định giá trị văn hóa mà còn thúc đẩy hoạt động du lịch văn hóa, trong đó du khách có thể tham dự lễ hội khèn, trải nghiệm cách uống rượu cần, hòa mình vào bản sắc Mông.
Khèn Mông cũng trở thành món quà văn hóa đặc sản tại các phiên chợ vùng cao như Nậm Pồ, Mường Ảng, Điện Biên Đông – nơi bạn có thể mua khèn, tham gia múa khèn, học thổi khèn trực tiếp từ nghệ nhân.
6. Bảo tồn và định hướng phát triển bền vững
Ông Vừ A Bằng, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Điện Biên, khẳng định rằng việc di sản khèn được công nhận là lời động viên lớn, đồng thời đề nghị địa phương tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng và xây dựng các chương trình truyền nghề để bảo tồn cho lớp trẻ.
Các chính sách được đưa ra bao gồm: phát triển các câu lạc bộ văn hóa khèn, tổ chức hội thi múa khèn, xét tặng Danh hiệu “Nghệ nhân Nhân dân” cho nghệ nhân chế tác – trình diễn khèn, và tích hợp hoạt động khèn vào tour du lịch trải nghiệm kết hợp homestay tại Tủa Chùa. Mục tiêu là góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa và hỗ trợ phát triển kinh tế xã hội địa phương bền vững.
Nghệ thuật chế tác và múa khèn của người Mông tỉnh Điện Biên không chỉ là di sản văn hóa truyền thống mà còn là điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn. Khi đến với Tủa Chùa, du khách sẽ có cơ hội tham dự lễ công bố di sản, nghe đàn khèn, ghé thăm không gian trưng bày khèn thủ công, tham gia lễ hội khèn bản địa. Đây là cơ hội để cảm nhận sâu sắc tinh thần cộng đồng, lối sống hài hòa với thiên nhiên và sức sống văn hóa mãnh liệt của người Mông – một trong những nét đặc sắc chưa được khám phá đầy đủ trên bản đồ văn hóa toàn quốc.
