Được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 1852/QĐ-BVHTTDL ngày 08/5/2017, nghề sơn mài Cát Đằng không chỉ là một nghề thủ công truyền thống mà còn là kết tinh của văn hóa, thẩm mỹ và tâm linh người Việt. Trải qua nhiều biến thiên, nghề vẫn được gìn giữ và phát triển trên vùng đất nay thuộc tỉnh Ninh Bình.
Theo các nghệ nhân cao tuổi ở Cát Đằng tên gọi “sơn mài” xuất hiện khoảng những năm 1930.
Làng nghề cổ truyền mang đậm dấu ấn văn hóa tín ngưỡng
Làng Cát Đằng xưa (nay thuộc tỉnh Ninh Bình sau điều chỉnh địa giới hành chính) là một trong những địa danh hiếm hoi lưu giữ được nghề sơn mài truyền thống mang tính tín ngưỡng đặc sắc. Từ thế kỷ XVII, người dân làng đã nổi tiếng với kỹ thuật sơn son thếp vàng, chạm khắc và trang trí các sản phẩm thờ tự như hoành phi, câu đối, tượng thánh, đồ nội thất trong đình, chùa.
Khác với nhiều làng nghề thủ công khác chỉ thuần túy sản xuất, sơn mài Cát Đằng gắn bó mật thiết với không gian tín ngưỡng dân gian vùng đồng bằng Bắc Bộ. Đó là lý do các sản phẩm ở đây vừa mang giá trị mỹ thuật cao, vừa chứa đựng yếu tố tâm linh, được các địa phương trong cả nước tin tưởng đặt hàng trong suốt nhiều thế kỷ.
Bản sắc nghệ thuật từ lớp sơn truyền thống
Nghề sơn mài Cát Đằng và các sản phẩm của nghề sơn mài đều đạt đến trình độ tinh xảo thông qua hình dáng và nghệ thuật trang trí.
Sản phẩm sơn mài Cát Đằng đòi hỏi kỹ thuật và sự kiên nhẫn ở mức cao. Quá trình làm ra một tác phẩm phải trải qua hàng chục công đoạn: từ làm mộc, sơn lót, quét sơn, mài, khảm trai, dát vàng, vẽ họa tiết cho đến đánh bóng. Mỗi bước đều cần người thợ có tay nghề, con mắt thẩm mỹ và sự am hiểu sâu sắc về phong thủy, văn hóa truyền thống.
Các họa tiết phổ biến trong sản phẩm thường là tứ linh (long – ly – quy – phượng), hoa văn dân gian, hoặc các biểu tượng tín ngưỡng như chữ “Phúc – Lộc – Thọ”, sen – hạc – rồng… Tất cả hòa quyện tạo nên vẻ đẹp vừa cổ kính, vừa trang nghiêm, thể hiện sự khéo léo và tinh thần tôn kính tổ tiên của người Việt.
Từ di sản truyền thống đến hướng đi đương đại
Làng nghề sơn mài Cát Đằng có nhiều tên gọi khác nhau như: Sơn quang đồ nét, nghề thủ công mỹ nghệ sơn mài Cát Đằng, nghề sơn mỹ nghệ Cát Đằng, nghề sơn mài mỹ nghệ, nghề sơn dầu, nghề sơn chắp, nghề sơn mài đồ gỗ, đồ thờ Cát Đằng…
Việc nghề sơn mài Cát Đằng được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia loại hình Nghề thủ công truyền thống là cột mốc quan trọng, đánh dấu sự ghi nhận chính thức đối với một làng nghề đặc sắc lâu đời. Những năm gần đây, các nghệ nhân trẻ trong làng đã không ngừng sáng tạo để đưa sơn mài ứng dụng vào các sản phẩm hiện đại như tranh nghệ thuật, đồ trang trí nội thất, quà lưu niệm cao cấp.
Địa giới hành chính có thể thay đổi, nhưng tinh thần và kỹ thuật của nghề sơn mài Cát Đằng vẫn được bảo tồn nguyên vẹn trên vùng đất mới – tỉnh Ninh Bình. Đây không chỉ là niềm tự hào của địa phương, mà còn là tài sản quý báu trong kho tàng nghề truyền thống của dân tộc.
