Nghề làm giày thêu – “liển hải” của người Hoa

1. Giới thiệu tổng quan – Di sản từ những đôi bàn chân

Ẩn mình nơi núi rừng Tây Bắc hùng vĩ, người Xạ Phang – một trong 19 cộng đồng dân tộc thiểu số tỉnh Điện Biên – đã lặng lẽ gìn giữ một di sản văn hóa vô cùng độc đáo: Nghề thêu giày thủ công. Không chỉ là sản phẩm để đi lại, giày thêu (tiếng Xạ Phang gọi là liển hải) còn là biểu tượng tinh thần, chứa đựng trong đó những giá trị văn hóa, nhân sinh quan sâu sắc.

Nghề thêu giày được trao truyền từ đời này sang đời khác như một phần tất yếu của đời sống – một minh chứng sống động cho sự khéo léo, nhẫn nại, tinh thần tích cực và lối sống gắn bó với thiên nhiên của người Xạ Phang.

Hiện nay, cộng đồng người Xạ Phang sinh sống chủ yếu tại các xã thuộc huyện Mường Chà, Tủa Chùa và Nậm Pồ (các tên gọi cũ) theo đơn vị hành chính cập nhật mới nhất sau sáp nhập 2025. Với dân số khoảng hơn 2.000 người, nghề thêu giày vẫn đang được thực hành và giữ lửa trong nhiều hộ gia đình.

2. Giá trị văn hóa – Từ đôi giày đến nhân cách

Với người Xạ Phang, mỗi đôi giày là một phần không thể thiếu trong trang phục truyền thống, đồng thời là thước đo sự khéo léo, đảm đang của người phụ nữ. Ngay từ khi còn nhỏ, các bé gái đã được bà, mẹ, chị truyền dạy cách may vá, thêu thùa – không chỉ học nghề mà còn học về cách sống: kiên nhẫn, cẩn thận, giữ gìn nét đẹp truyền thống.

Mỗi đường kim mũi chỉ không chỉ là kỹ thuật, mà là thông điệp yêu thương, là tâm huyết của người phụ nữ gửi gắm cho người thân – từ đôi giày cho con thơ đến giày cưới cho cô dâu, chú rể.

Nghề thêu giày không chỉ mang tính cá nhân mà còn góp phần tạo nên bản sắc văn hóa cộng đồng, gắn liền với các phong tục tập quán như lễ cưới hỏi, tết truyền thống hay nghi lễ trưởng thành.

3. Quy trình thủ công – Nghệ thuật từ những chất liệu bình dị

Để làm nên một đôi giày, người phụ nữ Xạ Phang phải mất từ 10–12 ngày, trải qua hàng chục công đoạn đòi hỏi sự tỉ mỉ và tay nghề tinh xảo.

Nguyên liệu:

• Vải dày (thường dùng vải dệt thủ công của người Thái), mo tre già, chỉ khâu (làm từ cây rừng gọi là cây Mà), sáp ong khô, giấy bản.
• Keo dán giày được chế từ củ cây Mùa Rỉ – nguyên liệu truyền thống hoàn toàn tự nhiên.

Các bước chính:

1. Chuẩn bị chất liệu: ép mo tre làm đế, xử lý chỉ khâu và keo.
2. Cắt, khâu đế, tạo khuôn giày phù hợp đối tượng sử dụng (nam – nữ – người già – cô dâu – chú rể).
3. Thêu hoa văn: Đây là công đoạn tốn nhiều thời gian và thể hiện rõ nhất năng lực nghệ thuật của người thợ.
4. Ghép thân với đế giày: dùng kỹ thuật khâu giấu chỉ, chắc chắn nhưng vẫn đảm bảo tính thẩm mỹ.

Giày dành cho cô dâu, chú rể hoặc người lớn tuổi thường có màu đen và thiết kế kín đáo. Trong khi đó, giày dành cho nam, nữ trẻ tuổi lại nhiều màu sắc, hoa văn phong phú, phản ánh tinh thần tươi vui, lạc quan và thẩm mỹ sống động của người Xạ Phang.

4. Hoa văn – Tiếng nói thẩm mỹ và triết lý sống

Giày thêu Xạ Phang không chỉ đẹp bởi kỹ thuật, mà còn cuốn hút bởi ngôn ngữ hoa văn độc đáo, mang đậm tinh thần bản địa.

Hoa văn thường gặp:

• Hoa lá cách điệu
• Thực vật thân leo
• Hình học: ô trám, sóng lượn, răng cưa, zíc zắc…

Dù là giày nam hay nữ, những hoa văn ấy đều thể hiện chung một ý niệm: niềm vui, hy vọng, sự may mắn, lòng biết ơn với đất trời. Người Xạ Phang thường dùng chỉ thêu màu đỏ, hồng, vàng, xanh… đậm sắc, tương phản mạnh, tạo nên tác phẩm nghệ thuật nổi bật từ chính đôi bàn tay thô ráp.

Điều đáng chú ý, hầu hết phụ nữ Xạ Phang đều tự học, tích lũy kinh nghiệm và sáng tạo riêng, nhờ đó mà mỗi đôi giày đều mang cá tính, câu chuyện riêng biệt.

5. Du lịch và bảo tồn – Khi đôi giày trở thành cầu nối trải nghiệm

Ngày 9/3/2021, Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch chính thức đưa nghề thêu giày Xạ Phang vào Danh mục Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia, mở ra cơ hội quan trọng để nghề truyền thống này phát triển song song cùng du lịch cộng đồng.

Hiện nay, một số xã thuộc Mường Chà, Tủa Chùa, Nậm Pồ (cũ) đã bắt đầu mở các mô hình du lịch trải nghiệm gắn với làng nghề thêu giày, cho phép du khách:

• Tham quan quy trình làm giày thủ công
• Tự tay thêu một chi tiết đơn giản
• Giao lưu với nghệ nhân địa phương
• Mua sản phẩm lưu niệm mang đậm dấu ấn văn hoá

Đây là hướng đi bền vững vừa giúp tạo sinh kế cho phụ nữ Xạ Phang, vừa mang lại cho du khách những trải nghiệm chân thực, sâu sắc, góp phần định vị Điện Biên như một điểm đến văn hóa có chiều sâu.

Nghề thêu giày của người Xạ Phang không chỉ là một sản phẩm thủ công – đó là một di sản sống động, là mạch nguồn kết nối quá khứ – hiện tại – tương lai của cộng đồng. Trong dòng chảy phát triển du lịch gắn với bảo tồn bản sắc, những đôi giày bé nhỏ ấy lại đang vững bước trên con đường quảng bá văn hóa Điện Biên đến gần hơn với bạn bè trong nước và quốc tế.