Nghề đan gùi của người S’tiêng – Di sản thủ công bền vững trên vùng đất Đồng Nai

Giữa những cánh rừng nguyên sinh và nương rẫy rợp bóng cây xanh của tỉnh Đồng Nai, nghề đan gùi của người S’tiêng vẫn vẹn nguyên sức sống. Nghề này không chỉ là kỹ năng mưu sinh mà còn là lời tự sự văn hóa, là di sản bền bỉ truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Ngày 6/3/2023, Bộ Văn hóa – Thể thao & Du lịch đã chính thức công nhận Nghề đan gùi người S’tiêng tại Bù Đăng, Bù Gia Mập, Tân Quan, Lộc Ninh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Nghề đan gùi, gọi trong tiếng S’tiêng là Tanh, thường chỉ dành cho nam giới, và là thước đo sự khéo léo, tài hoa trong cộng đồng. Theo phong tục, khi các bé trai đến khoảng 13 tuổi, họ được truyền nghề từ người cha hoặc chú bằng cách truyền miệng, trải nghiệm trực tiếp qua từng khớp tay, đường đan.

Nguồn nguyên liệu chủ yếu là từ rừng tự nhiên: cây lồ ô một tuổi (“lóng hai hắc trở lên”), thân dẻo dai; cây mây nước, mây nếp dùng làm đế gùi. Những khúc cây sau khi sơ chế đều được tách vỏ, chẻ nhỏ rồi chuốt thành nan vót mịn. Người S’tiêng còn sử dụng vỏ cây dầu, lá trâm hay nhựa để nhuộm nan đen, tạo hoa văn càng tăng tính nghệ thuật cho sản phẩm. Có ba kích cỡ nan khác nhau: loại nhỏ cho thân gùi, loại trung cho khung và loại lớn cho đế, miệng gùi.

Ngoài chức năng chứa đựng hàng hóa, nông sản và vật dụng gia đình, gùi còn là vật lễ vật trong đám cưới, tang lễ, quà biếu láng giềng, thể hiện lòng tri ân và sự gắn kết cộng đồng. Từ “xá” đựng lúa, “khiêu” để gùi lúa trước ngực, đến “woai”, “dung”, “xor” mang nước, củi hay đồ săn, mỗi loại phù hợp hoàn cảnh sử dụng.

Người S’tiêng đan gùi trong đời sống.

Khắc họa trên từng nan đan là họa tiết mang đậm dấu ấn bản địa: hình đầu gà “Tơ er”, nai “To lờ”, giun “Câu giun”, chim cu “Vút tức” – mỗi motif là câu chuyện của người bản địa về thiên nhiên, linh vật và tâm thức cộng đồng. Những chi tiết đó làm nên nét riêng biệt của nghề đan gùi S’tiêng, vừa mộc mạc, vừa đầy tính thẩm mỹ.

Hoa văn trang trí hình đầu gà trên quai gùi.

Với sự hỗ trợ của chính quyền địa phương và Bảo tàng tỉnh, làng nghề truyền nghề qua lớp học tại Khu Bảo tồn Văn hóa dân tộc S’tiêng – Sóc Bom Bo (Bom Bo). Tuy nhiên, nghề đan gùi đang đứng trước thách thức khi lớp học trò ngày càng ít, cảm nhận đau tay khi vót nan; nhiều thanh niên chọn công việc khác có thu nhập ổn định hơn. Để ngành nghề tiếp tục sống, cần kết hợp đào tạo, hỗ trợ kinh tế và làm du lịch trải nghiệm: du khách được tự đan gùi, hiểu giá trị văn hóa; gùi trở thành quà lưu niệm mang dấu ấn bản địa.

Trong bức tranh đa sắc của Đồng Nai, nghề đan gùi không chỉ là di sản quốc gia, mà còn là dấu ấn văn hóa độc đáo, góp phần tạo nên nét riêng cho du lịch sinh thái, văn hóa và cộng đồng. Những chiếc gùi S’tiêng, từ nương rẫy đến thành phố, vẫn chứa đựng cả câu chuyện đồng bằng và bản làng rừng xanh, là biểu tượng của sự khéo léo, lao động sáng tạo và lòng tự hào dân tộc.

Nghề đan gùi của người S’tiêng là di sản sống động, không chỉ giữ vai trò thiết thực trong đời sống mà còn là giá trị văn hóa cần được bảo vệ và phát triển. Ở Đồng Nai, nghề này góp phần giữ gìn bản sắc, đồng thời mở ra cơ hội phát triển du lịch di sản gắn liền với cộng đồng. Hãy trân trọng chiếc gùi như trân trọng những giá trị truyền thống đang được tiếp nối.