Lễ Xăng Khan, còn được gọi là Kin chiêng boóc mạy, là một trong những nghi lễ đặc sắc và lâu đời nhất của cộng đồng người Thái ở Nghệ An. Nghi lễ này bắt nguồn từ tục cúng tổ tiên của các ông mo – những người có khả năng đặc biệt giao tiếp với thần linh, đóng vai trò cầu nối giữa con người và thế giới siêu nhiên. Nhờ khả năng chữa bệnh cứu người, các thầy mo được cộng đồng kính trọng. Những người được thầy mo chữa khỏi bệnh thường tự nguyện nhận làm lục mạy hay lục niệng – tức “con nuôi” hoặc “người được bảo hộ” của thầy mo, và cùng tham gia các nghi thức tạ ơn trong lễ hội này.
Ý nghĩa tên gọi và nguồn gốc
Theo tiếng Thái, “Xăng Khan” mang hàm nghĩa “dặn dò và đáp lời”. Người Thái Tày Thanh (Thái đen) quan niệm rằng Xăng là lời nhắn nhủ từ các vị mo thầy đã khuất (nài khù) gửi đến người học trò còn sống (lực xít), còn Khan là sự hồi đáp – lời hứa sẽ tiếp tục hành thiện, cứu người, gìn giữ những giá trị tốt đẹp cho bản thân, gia đình và cộng đồng.
Vì vậy, lễ Xăng Khan không chỉ là dịp để tri ân tổ tiên và các vị thần linh đã truyền dạy cách bốc thuốc, chữa bệnh, mà còn là sự kiện để các thầy mo thi thố tài năng, khẳng định địa vị và bậc thang nghề nghiệp của mình. Đồng thời, đây cũng là dịp con nuôi, học trò đến để báo hiếu và thể hiện lòng biết ơn đối với thầy mo.
Thời gian và không gian tổ chức
Truyền thống cho thấy lễ Xăng Khan thường được tổ chức 3 – 5 năm một lần, rơi vào thời điểm tháng 11 – 12 âm lịch khi mùa màng đã thu hoạch xong hoặc vào mùa xuân (tháng 2 – 3 âm lịch) – thời điểm bản mường bước vào năm mới với hy vọng mưa thuận gió hòa.
Ngày nay, nghi lễ diễn ra trong 1 ngày 1 đêm, thường được tổ chức tại gian nhà khách của gia đình ông mo kết hợp với khoảng sân rộng trước nhà. Đây không chỉ là không gian thờ cúng mà còn là sân khấu cộng đồng – nơi diễn ra các trò diễn, điệu múa và tiếng chiêng trống rộn ràng suốt ngày đêm.
Công tác chuẩn bị
Để tổ chức lễ Xăng Khan, gia đình ông mo phải chuẩn bị rất công phu:
- Lương thực, thực phẩm để phục vụ khách và các nghi lễ.
- Đồ thờ cúng gồm trầu cau, rượu, hoa, vải trắng, kiếm, đồng bạc…
- Đặc biệt là cây hoa thờ “xằng tang” (hay boóc mạy) – trung tâm của toàn bộ nghi lễ. Cây được làm từ thân tre hoặc nứa, trên đỉnh cắm cúp hồm trang trí đẹp mắt; dọc thân treo các dải hoa màu sắc sặc sỡ (xanh, đỏ, tím, vàng), xen kẽ chim thú bằng tre nứa hoặc ruột cây tang. Ba vò rượu được buộc ở chân cây, tượng trưng cho ba mường: mường phà, mường lum và mường piếng.
Trình tự nghi lễ chính
Lễ Xăng Khan bao gồm nhiều nghi thức nối tiếp nhau, mỗi nghi thức đều mang ý nghĩa tâm linh và cộng đồng:
- Lễ Pay toọc tang (đi tọng ruột cây tang):
Mo chủ cùng người dân mang lễ vật vào rừng, cúng thần rừng và thần núi, xin phép được chặt cây tang làm cây xằng tang dâng lên thần linh. - Lễ đón mo khu – mo bạn (đón thầy, đón bạn):
Mo chủ khấn báo với ma nhà, xin phép đón các mo thầy và mo bạn từ các mường khác về cùng giúp lễ, tạo nên không khí đông vui, đoàn kết. - Lễ xạc húa (gội đầu tẩy trần):
Trước khi bước vào nghi lễ chính, mọi người ra suối gội đầu, rửa mặt, thanh tẩy để thân – tâm sạch sẽ, tránh sự quở trách của tổ tiên và thần linh. - Lễ khạy đản (mở màn):
Mo chủ báo cáo với tổ tiên và các ma mường trời về việc tổ chức lễ, đồng thời mời thần linh về dự và chứng giám. - Lễ púc xằng tang (dựng cây xằng tang):
Thường diễn ra lúc nửa đêm – thời khắc linh thiêng nhất. Cây xằng tang được dựng giữa nhà, trang trí đầy đủ hoa văn, chim thú và buộc ba vò rượu dưới chân. Mo và mọi người vừa dựng cây vừa đọc bài cúng theo điệu nhuôn ngân vang. - Lễ bày soạn mâm cúng:
Các mo đọc lời khấn, liệt kê lễ vật và mời các thần linh về hưởng lễ. Mâm cúng được bày biện đẹp mắt, thể hiện sự tôn kính và lòng biết ơn.
Trò diễn và nghệ thuật trong lễ
Điểm đặc biệt của lễ Xăng Khan là hệ thống 54 muột – mỗi muột tương ứng một nghi thức hoặc trò diễn dân gian. Các thầy mo và mo bạn vừa thực hiện nghi lễ, vừa minh họa bằng động tác, lời hát và điệu múa, tái hiện câu chuyện về các thần linh, các ma rừng, ma núi.
Mỗi lần chuyển sang muột mới, tiếng chiêng và tiếng cồng lại vang lên 3 hồi 9 tiếng, báo hiệu sự chuyển tiếp trong nghi thức. Xen kẽ nghi lễ là các điệu hát nhuôn, xuối, lăm, khắp; tiếng khắc luống, boong bu; những màn múa Xăng Khan uyển chuyển nhưng cũng rất hùng tráng.
Trong phần lễ chính, nhiều nghi thức quan trọng được thực hiện: lễ bắc tôn hình (mời ma trời về dự), lễ chánh tang (ca ngợi cây xằng tang), lễ xơ phù xưa lắc xơn (cúng ma núi, ma rừng), lễ xơ ký yên (cầu yên), lễ nàng ò (bói trứng thử thần), và lễ păm xăng tang (hạ cây tang) kết thúc chu trình nghi lễ.
Giá trị văn hóa – tâm linh
Lễ Xăng Khan không chỉ là nghi lễ tín ngưỡng mà còn là bản sắc văn hóa riêng biệt của người Thái miền Tây Nghệ An. Đây là nơi kết nối cộng đồng, gắn kết các thế hệ qua nhiều thời kỳ; nơi nghệ thuật trình diễn dân gian, âm nhạc và múa Thái được lưu giữ và truyền dạy.
Lễ hội cũng là dịp để con cháu bày tỏ lòng biết ơn tổ tiên, cảm tạ các vị thần linh, đồng thời tri ân công lao của các thầy mo – những người giữ vai trò cầu nối giữa con người và thế giới siêu nhiên. Trong nhịp sống hiện đại, lễ Xăng Khan vẫn giữ được tính nguyên sơ, trở thành di sản văn hóa phi vật thể quý giá và điểm nhấn du lịch văn hóa độc đáo của Nghệ An.
