1. Tổng quan – Nghi lễ trân trọng “hồn lúa mới”
Lễ Mừng cơm mới – còn gọi là “Kin khẩu mấu” – là nghi lễ quan trọng trong đời sống văn hóa tâm linh của đồng bào Nùng tại huyện Hoàng Su Phì, tỉnh Hà Giang (cũ). Tại vùng đất mới, sau khi sáp nhập đúng theo Nghị quyết 1684/NQ‑UBTVQH15 (sáp nhập giữa các xã Vinh Quang, Ngàm Đăng Vài, Tụ Nhân, Đản Ván để tạo thành xã Hoàng Su Phì). Hội Nùng ở các xã như Pố Lồ, Sán Sả Hồ, Ngàm Đăng Vài… tiếp tục duy trì lễ cúng mừng cơm mới. Lễ diễn ra khi lúa chín rộ, thường vào tháng 8–9 âm lịch, đánh dấu sự kết thúc mùa vụ và mở ra chu kỳ lao động mới, trở thành “Tết nông nghiệp” của đồng bào.
2. Lịch sử hình thành – Từ tâm linh đến đời sống cộng đồng
Theo quan niệm truyền thống, người Nùng tin rằng cây lúa có linh hồn, và cả vụ mùa nhờ vào sự phù trợ của thần Nương, thần Nước. Vì vậy, trước khi ăn gạo mới, mỗi gia đình phải thực hiện nghi thức rước hồn lúa mới về nhà, bao gồm việc thu hoạch vài bông lúa chín đẹp, rước vào nhà thờ, thắp hương, khấn mời tổ tiên về chứng kiến và dùng cơm mới đầu mùa
3. Quy trình nghi lễ – Tinh hoa trong đời sống nông nghiệp miền cao
Lễ Mừng cơm mới của người Nùng tại Hoàng Su Phì được tổ chức khi lúa trên nương đã chín vàng, thường vào các ngày đẹp trong tháng 8–9 âm lịch. Gia đình sẽ chọn ngày lành theo tuổi gia chủ, thường là ngày Thìn, để tiến hành nghi lễ. Từ sáng sớm, người phụ nữ trong nhà ra ruộng chọn những bông lúa to, chín đều, mang về treo trang trọng tại gian thờ – nơi linh thiêng nhất trong ngôi nhà sàn. Một phần tro bếp, nước ruộng, và cám gạo cũng được sử dụng để thể hiện sự kết nối với thần linh và đất trời.
Các lễ vật dâng cúng gồm cơm mới, thịt gà, cá suối, rau rừng, măng nương và những món ăn mang đậm sắc màu của ẩm thực bản địa. Mâm cúng được bày trên phên tre, tượng trưng cho nơi tổ tiên cư ngụ. Chủ lễ khấn mời thần linh và tổ tiên về thưởng thức hương vị cơm mới, cầu mong mùa tới mưa thuận gió hòa, sức khỏe và bình an cho cả gia đình. Sau nghi lễ chính, các thành viên trong họ hàng, khách mời sẽ cùng nhau dự bữa cơm sum họp – đánh dấu thời điểm kết thúc một chu kỳ nông nghiệp và mở đầu mùa vụ mới. Một nghi thức quan trọng khác là phần lễ riêng dành cho bên ngoại, do phụ nữ chủ trì tại “iêng họ” – nơi thờ tổ tiên ngoại tộc – với lễ vật và nghi thức tương tự.
4. Giá trị văn hóa – Kết nối truyền thống và cộng đồng
Lễ Mừng cơm mới không đơn thuần là một nghi lễ mang tính tâm linh mà còn là biểu hiện sâu sắc của đạo lý “uống nước nhớ nguồn” trong văn hóa người Nùng. Qua từng nén hương, bát cơm mới, lễ cúng thể hiện lòng tri ân đối với tổ tiên và sự kính trọng đất trời đã nuôi dưỡng cây lúa – nguồn sống của cả cộng đồng. Đồng thời, đây là dịp hội tụ đầy ý nghĩa của dòng họ, bà con thân tộc và cả làng bản, cùng nhau ăn bữa cơm đầu mùa để thắt chặt tình đoàn kết, chia sẻ niềm vui được mùa và cùng nhau nhìn lại hành trình lao động đã qua.
Trong đời sống hiện đại, nghi lễ này tiếp tục phát huy giá trị giáo dục truyền thống khi góp phần nuôi dưỡng tâm hồn, ý thức cội nguồn và gắn bó với quê hương trong lớp trẻ. Việc duy trì các món ăn truyền thống trong lễ – như cơm lam, canh dưa, cá nướng, gà hấp lá chanh… – cũng đồng thời góp phần bảo tồn kho tàng ẩm thực bản địa, làm giàu thêm cho bản sắc văn hóa vùng cao Hoàng Su Phì.
5. Phát triển du lịch – Trải nghiệm mùa lúa và văn hóa bản địa
Hoàng Su Phì từ lâu đã nổi tiếng với những thửa ruộng bậc thang hùng vĩ, là điểm đến không thể bỏ lỡ của du khách yêu thiên nhiên và nhiếp ảnh. Tuy nhiên, vào mùa thu hoạch, vùng đất này còn mang đến một trải nghiệm độc đáo: tham gia Lễ Mừng cơm mới cùng người Nùng. Nhiều bản làng như Sán Sả Hồ, Pố Lồ, Ngàm Đăng Vài đã bắt đầu đón khách theo mô hình du lịch cộng đồng, kết hợp giữa lưu trú homestay và hòa mình vào đời sống nông nghiệp thực tế.
Du khách không chỉ được tham dự các nghi thức rước lúa mới, cúng tổ tiên và cùng ăn cơm mới với người dân, mà còn có thể trải nghiệm gặt lúa, xay giã, nấu cơm nếp, làm bánh dân gian. Đây là dịp quý giá để hiểu sâu hơn về mối quan hệ khăng khít giữa con người và thiên nhiên, giữa văn hóa và canh tác – điều đã hình thành nên bản sắc nông nghiệp của người miền núi phía Bắc.
6. Bảo tồn di sản – Định hướng phát triển bền vững
Lễ Mừng cơm mới đang được chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư xem là một phần cốt lõi trong chiến lược phát triển du lịch văn hóa – nông nghiệp bền vững. Việc sáp nhập các xã theo Nghị quyết 1684/NQ‑UBTVQH15 tạo điều kiện thuận lợi để quy hoạch lại không gian văn hóa lễ hội, đồng thời mở rộng cơ hội kết nối giữa các bản làng trong chuỗi hoạt động đón khách du lịch.
Cùng với đó, các chương trình bảo tồn văn hóa đang tập trung vào truyền dạy nghi lễ cho thế hệ trẻ, phục dựng các nghi thức truyền thống và xây dựng bộ tài liệu giới thiệu lễ hội bằng nhiều ngôn ngữ. Sự kết hợp giữa lễ hội truyền thống và du lịch trải nghiệm – từ văn hóa đến ẩm thực, từ cảnh quan đến lao động sản xuất – chính là hướng đi bền vững để vừa giữ gìn được bản sắc, vừa đem lại sinh kế mới cho người dân địa phương trong bối cảnh phát triển kinh tế – văn hóa toàn diện.
