Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam là lễ hội dân gian lớn và lâu đời nhất ở miền Tây Nam Bộ, diễn ra hằng năm từ 22 đến 27 tháng 4 âm lịch tại phường Vĩnh Tế, thành phố Châu Đốc, tỉnh An Giang mới (hình thành từ việc sáp nhập tỉnh An Giang và Kiên Giang cũ).
Đây là sự kiện tâm linh – văn hóa thu hút hàng triệu lượt du khách trong và ngoài nước mỗi năm, đồng thời được công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia vào năm 2014.
“Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam là Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại. Ảnh: Báo An Giang”
1. Nguồn gốc và truyền thuyết
Theo truyền thuyết dân gian, vào đầu thế kỷ 19, người dân vùng Châu Đốc (nay là phường Vĩnh Tế) phát hiện một pho tượng nữ thần bằng đá trên đỉnh núi Sam. Pho tượng có hình dáng phụ nữ ngồi, gương mặt nghiêm nghị, ánh mắt từ bi.
Ban đầu, tượng được cho là hiện thân của nữ thần hộ quốc, bảo vệ xóm làng. Khi giặc Xiêm sang xâm lược, Bà được tin là đã hiển linh, giúp dân làng giữ đất, trừ tà, chữa bệnh. Từ đó, người dân lập miếu thờ dưới chân núi, gọi là Miếu Bà Chúa Xứ, trở thành trung tâm tín ngưỡng thiêng liêng cho người dân cả vùng Nam Bộ.
2. Không gian và kiến trúc lễ hội
Miếu Bà Chúa Xứ tọa lạc dưới chân núi Sam, thuộc phường Vĩnh Tế, là công trình kiến trúc độc đáo mang phong cách phật giáo cổ truyền kết hợp với nghệ thuật điêu khắc Nam Bộ.
“Không gian bên trong Điện thờ Bà Chúa Xứ”
Tòa miếu gồm:
- Chính điện: nơi đặt tượng Bà, cao gần 1m, nặng khoảng 600kg
- Tiền điện, hậu điện, nhà khách, khu vực hành lễ, điện thờ Thoại Ngọc Hầu
- Phía sau là lối dẫn lên đỉnh núi Sam – nơi xưa kia tượng Bà được phát hiện
3. Nghi thức chính trong lễ hội
Lễ hội kéo dài 6 ngày đêm, được tổ chức bài bản, trang nghiêm với các nghi lễ chính như:
3.1 Lễ rước Bà xuống núi:
Mở đầu lễ hội bằng nghi thức rước tượng Bà từ núi Sam về miếu chính – tái hiện truyền thuyết xưa. Đoàn rước gồm đội múa lân – sư – rồng, nhạc lễ, chiêng trống, người dân cúng dâng lễ vật.
3.2 Lễ tắm Bà:
Linh thiêng nhất, thực hiện trong nội bộ Ban quản trị và một số người được chọn. Tượng Bà được lau sạch bằng nước thơm, thay xiêm y mới. Xiêm y cũ sẽ được chia lại cho khách hành hương làm bùa hộ thân.
3.3 Lễ thỉnh sắc Thoại Ngọc Hầu:
Rước bài vị và sắc thần của danh thần Nguyễn Văn Thoại (Thoại Ngọc Hầu) từ đình thờ về miếu – nhằm tưởng nhớ công lao khai phá đất An Giang. Diễn ra tại di tích đình Thoại Ngọc Hầu, nay thuộc phường Núi Sam cũ, sáp nhập về Vĩnh Tế.
3.4 Lễ tế Nữ quan – Tế cổ truyền:
Thực hiện các nghi lễ tế lễ theo truyền thống, do ban nghi lễ và các nghệ nhân dân gian đảm nhiệm.
“Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ chính thức diễn ra từ ngày 22 đến ngày 27 tháng 4 âm lịch hàng năm”
3.5 Lễ hồi sắc:
Kết thúc lễ hội, sắc thần được rước về lại đình Thoại Ngọc Hầu, cầu mong quốc thái dân an.
4. Phần hội – Không khí rộn ràng miền sông nước
Bên cạnh phần lễ trang nghiêm là phần hội sôi nổi, mang đậm sắc thái văn hóa vùng Tây Nam Bộ:
- Biểu diễn Đờn ca Tài tử tại các sân khấu cộng đồng ở Vĩnh Tế, Châu Đốc, Vĩnh Hòa Hưng, Vĩnh Trạch
- Hát bội, múa bóng rỗi, trình diễn dân gian Khmer – Chăm – Kinh
- Hội chợ lễ hội: bày bán đặc sản địa phương: mắm Châu Đốc, thốt nốt, khô cá lóc, vải thêu tay…
- Đua ghe, trò chơi dân gian, lễ rước nước đầu mùa (tại bến sông Hậu)
5. Vai trò tâm linh – cộng đồng
Đây không chỉ là lễ hội của riêng người dân Châu Đốc, mà là lễ hội cấp vùng, nơi hội tụ tín ngưỡng dân gian các tỉnh miền Tây. Người dân từ Vĩnh Thuận, Rạch Giá, Tịnh Biên, Long Xuyên, Vĩnh Xương… hành hương mỗi năm để xin lộc, cầu an, giải hạn.
“Đông đảo du khách đến với Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam. Ảnh: TRƯƠNG CHÍ HÙNG”
6. Giá trị du lịch – văn hóa – kinh tế
- Du lịch: Lễ hội kết hợp các tuyến: Miếu Bà – Núi Sam – Chùa Hang – Lăng Thoại Ngọc Hầu, cùng các điểm lân cận như Trà Sư, Tịnh Biên, tạo thành chuỗi du lịch tâm linh – sinh thái – văn hóa đặc sắc của An Giang mới.
- Kinh tế địa phương: Dịp lễ hội mang lại nguồn thu lớn cho người dân phường Vĩnh Tế, từ dịch vụ lưu trú, ẩm thực, vận tải, buôn bán quà lưu niệm.
- Văn hóa phi vật thể: Là môi trường bảo tồn và phát triển nhiều loại hình như hát chầu văn, đờn ca tài tử, nghi lễ dân gian.
7. Kết luận
Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam không chỉ là niềm tự hào của người dân An Giang mới, mà còn là hội tụ tinh thần dân tộc, tín ngưỡng bản địa, và bản sắc phương Nam. Trong xu thế phát triển bền vững, đây sẽ là điểm nhấn văn hóa – du lịch trọng tâm góp phần xây dựng hình ảnh vùng sông nước hậu sáp nhập giàu bản sắc, mạnh kinh tế và đậm tình người.