Thầy cúng thực hiện nghi lễ trong Lễ hội qua năm (hay còn gọi là lễ hội Quỹa Hiéng)
Lễ hội Quỹa Hiéng, hay Lễ hội Qua Năm, là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia của người Dao đỏ tại xã Hồ Thầu, tỉnh Tuyên Quang. Diễn ra từ ngày 27–30/12 âm lịch, lễ hội là dịp để người Dao đỏ tạ ơn tổ tiên, Bàn Vương, và thần linh, cầu mong sức khỏe, mùa màng bội thu, và cuộc sống phồn vinh. Với nghi thức cúng tế trang nghiêm và phần hội sôi động như nhảy lửa, vật chày, lễ hội không chỉ là nét văn hóa tâm linh đặc sắc mà còn góp phần quảng bá du lịch Tuyên Quang, gắn kết cộng đồng trong bối cảnh hiện đại hóa.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Lễ hội Quỹa Hiéng bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và nông nghiệp sơ khai của người Dao đỏ, gắn với truyền thuyết về Bàn Vương – vị sư tổ của dân tộc Dao. Theo nghệ nhân Triệu Chòi Hín tại xã Hồ Thầu, sách cổ Dao ghi rằng Bàn Vương (Bàn Hồ) lập công đánh giặc Cao Vương, được vua Bình Vương gả công chúa, sinh 12 người con, hình thành 12 họ Dao (Bàn, Triệu, Lương…). Lễ hội, được công nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2015 (Quyết định 1877/QĐ-BVHTTDL), là dịp tạ ơn Bàn Vương, tổ tiên, và thần linh đã che chở cho dân làng.
Lễ hội mang ý nghĩa cầu bình an, mùa màng tốt tươi, và gắn kết cộng đồng. Ông Triệu Quầy Và, trưởng thôn Quang Vinh, chia sẻ: “Quỹa Hiéng là lời nhắc nhở con cháu nhớ cội nguồn, sống đoàn kết, và bảo vệ bản làng.” Nghi thức nhảy lửa, rước nước, và các trò chơi dân gian thể hiện khát vọng chế ngự thiên nhiên, lòng dũng cảm, và tinh thần hướng về tổ tiên, đồng thời giáo dục thế hệ trẻ về bản sắc văn hóa Dao.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Lễ hội Quỹa Hiéng diễn ra tại nhà trưởng tộc hoặc thầy cúng ở xã Hồ Thầu, từ ngày 27–30/12 âm lịch, với hai phần chính: nghi lễ và phần hội, kết hợp tâm linh và vui chơi sôi động.
Phần lễ
Chuẩn bị bắt đầu từ ngày 27/12 âm lịch, các gia đình dọn dẹp nhà cửa, sửa soạn lễ vật như lợn, gà, rượu, gạo, bánh chưng (dùa pêu), bánh dầy (dùa chông), và giấy bản. Lễ vật đặc biệt gồm bát gạo gói vải trắng với vòng bạc, tượng trưng lòng biết ơn trời đất. Ba đàn cúng được lập tại gian giữa nhà:
- Bứa Hiéng: Cúng tổ tiên và tông tộc, đặt cao nhất.
- Sáng Chà Phin: Cúng thần linh và tổ tiên nghề thầy cúng, từ 9 đời trở lại.
- Sám Háng: Cúng các vong hồn vô danh, đặt thấp nhất.
Thầy cúng (Sài Ông) khấn tạ Bàn Vương, kể về sự hình thành trời đất, nguồn gốc người Dao, và cầu mong bình an, mùa màng bội thu. Lễ rước nước từ rừng về bản, với thầy cúng cắt ống bương, mang ý nghĩa rước thần nước – nguồn sống của dân làng. Trước khi kết thúc, thầy cúng đốt giấy bản và thổi tù và tiễn thần linh về cõi Giàng Chiêu. Lễ xuất hành sáng mùng 1 Tết cầu may mắn cho năm mới.
Lễ hội Quỹa Hiéng là nét văn hóa đặc sắc không thể thiếu mỗi dịp năm hết Tết đến của dân tộc Dao đỏ.
Phần hội
Phần hội sôi động với các hoạt động ăn uống và trò chơi dân gian. Bữa ăn chung gồm bánh chưng, bánh dầy, thịt lợn, gà, và rượu, tạo không khí đoàn viên. Trò nhảy lửa, diễn ra từ mùng 2–5 tháng Giêng, là điểm nhấn tâm linh. Thầy cúng niệm chú, cầu lửa “lành như nước, tro hiền như cát,” để trai tráng chân trần nhảy qua than hồng, thể hiện lòng dũng cảm và sức mạnh chế ngự thiên nhiên. Ông Lý A Gôn, trưởng bản Chu Lìn, chia sẻ: “Nhảy lửa là lời hứa với tổ tiên, thể hiện tinh thần bất khuất của người Dao.”
Các trò chơi như vật chày (shinh tờ chùi), múa bắt ba ba (piéo tổ), và thi nhạc cụ dân gian thu hút đông đảo người tham gia, tạo không khí vui tươi. Điệu múa bắt ba ba tái hiện cảnh săn bắt, với động tác uyển chuyển và trang phục truyền thống rực rỡ.
Địa phương tổ chức
Lễ hội Quỹa Hiéng diễn ra chủ yếu tại xã Hồ Thầu, tỉnh Tuyên Quang, dưới chân núi Tây Côn Lĩnh và gần đỉnh Chiêu Lầu Thi (2.402 m). Hồ Thầu, với hơn 60 hộ người Dao đỏ, là trung tâm văn hóa của lễ hội, nổi bật với ruộng bậc thang và bản làng thơ mộng. Lễ hội thường tổ chức tại nhà trưởng tộc hoặc thầy cúng, với không gian trang trí giấy màu và tranh Hành Phây thờ Bàn Vương. Một số thôn như Quang Vinh, Chu Lìn là điểm nhấn của nghi lễ nhảy lửa và rước nước.
Hồ Thầu, với cảnh quan hùng vĩ và văn hóa đặc sắc, là điểm đến lý tưởng để khám phá lễ hội. Các di tích như ruộng bậc thang Hoàng Su Phì (di sản quốc gia) bổ sung giá trị du lịch, thu hút du khách trải nghiệm văn hóa Dao.
Lễ hội nhảy lửa là một trong những lễ hội đặc sắc trong lễ hội Quyã Hiéng.
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng
Lễ hội Quỹa Hiéng là biểu tượng của tín ngưỡng thờ Bàn Vương và nông nghiệp, thể hiện lòng biết ơn tổ tiên và khát vọng bình an. Nghi thức nhảy lửa và rước nước mang ý nghĩa tâm linh, biểu tượng sự kết nối giữa con người, thiên nhiên, và thần linh. Theo ông Đàm Văn Bông, nguyên Chủ tịch UBND tỉnh Hà Giang, “Lễ hội là sợi dây gắn kết cộng đồng, giáo dục thế hệ trẻ về cội nguồn và lòng dũng cảm.”
Các trò chơi dân gian và điệu múa củng cố bản sắc văn hóa Dao, trong khi lễ vật như lợn thần hay bát gạo gói vải trắng thể hiện sự giao thoa với văn hóa các dân tộc khác. Lễ hội góp phần bảo tồn ngôn ngữ, dân ca, và phong tục, đặc biệt trong bối cảnh giao lưu văn hóa hiện đại.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hoá
Lễ hội Quỹa Hiéng là sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo, kết hợp với ruộng bậc thang Hoàng Su Phì và đỉnh Chiêu Lầu Thi, thu hút du khách khám phá Tuyên Quang. Năm 2015, lễ hội được tái hiện tại Tuần Văn hóa-Du lịch Hoàng Su Phì, thu hút hàng ngàn lượt khách. Các hoạt động như nhảy lửa, múa bắt ba ba, và trải nghiệm ẩm thực Dao (bánh chưng, rượu) mang đến trải nghiệm khó quên. Tỉnh Tuyên Quang đặt mục tiêu đón 2,6 triệu lượt khách năm 2025, với Hồ Thầu là điểm nhấn du lịch cộng đồng.
Các dự án bảo tồn bao gồm tư liệu hóa nghi thức, ghi âm dân ca, và lớp học truyền dạy văn hóa Dao. Tuy nhiên, cần tăng cường đào tạo nghệ nhân trẻ và quảng bá qua công nghệ số để thu hút du khách quốc tế.
Lễ hội Quỹa Hiéng là một trong những lễ hội lâu đời nhất của người Dao đỏ
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Lễ hội đối mặt với nguy cơ mai một do số lượng nghệ nhân giảm và thanh niên rời bản làng. Sự hiện đại hóa có thể làm phai nhạt nghi thức truyền thống. Tuyên Quang cần mở rộng chương trình đào tạo thầy cúng, tổ chức lễ hội quy mô lớn hơn, và phát triển các sản phẩm du lịch như “Hành trình khám phá văn hóa Dao” để bảo tồn di sản và thu hút du khách.
Lễ hội Quỹa Hiéng là di sản quý báu của người Dao đỏ, thể hiện lòng biết ơn tổ tiên, khát vọng phồn vinh, và bản sắc văn hóa Tuyên Quang. Với nghi thức linh thiêng và phần hội sôi động, lễ hội là cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, góp phần định vị Tuyên Quang trên bản đồ du lịch văn hóa Việt Nam.
