Người Pà Thẻn trong bộ trang phục truyền thống
Lễ hội Nhảy lửa của người Pà Thẻn tại Tuyên Quang là một trong những di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, đã trở thành biểu tượng văn hóa độc đáo của tỉnh. Với những nghi thức huyền bí, đậm chất Shaman giáo, lễ hội không chỉ là nghi lễ tâm linh mà còn là minh chứng cho sức mạnh và khát vọng chinh phục thiên nhiên của cộng đồng người Pà Thẻn, đồng thời là điểm nhấn thu hút du khách đến với vùng đất giàu bản sắc này.
Nguồn gốc và ý nghĩa của Lễ hội Nhảy lửa
Lễ hội Nhảy lửa, hay còn gọi là “Po dinh họn a tờ” trong tiếng Pà Thẻn, là một nghi lễ truyền thống mang đậm nét văn hóa sơ khai của người Pà Thẻn, một dân tộc thiểu số với dân số khoảng 5.000-8.000 người, sinh sống chủ yếu tại các xã Quang Bình, Bắc Quang, Lâm Bình của tỉnh Tuyên Quang. Lễ hội được tổ chức hàng năm vào thời điểm giao mùa, từ tháng 10 đến rằm tháng Giêng âm lịch, đặc biệt vào ngày 16/10 âm lịch, khi mùa màng đã thu hoạch xong. Đây là dịp để cộng đồng Pà Thẻn bày tỏ lòng biết ơn với trời đất, thần linh, cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, và xua đuổi tà ma.
Theo truyền thống, Lễ hội Nhảy lửa gắn liền với nghi lễ “Póc Quơ” – lễ truyền nghề thầy cúng, nơi các thầy cúng (Pác mân) nhận học trò và truyền dạy các nghi thức tâm linh. Lễ hội không chỉ là một sự kiện văn hóa mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, thể hiện niềm tin vào sức mạnh siêu nhiên và khả năng kết nối giữa con người với thần linh. Người Pà Thẻn quan niệm rằng việc nhảy qua đống than hồng rực rỡ là cách để các vị thần giáng trần, chung vui với dân làng, ban phước lành, và tăng cường sức mạnh cho những người tham gia, đặc biệt là các thầy cúng và học trò của họ.
Nghi thức độc đáo của lễ hội
Lễ hội Nhảy lửa được tổ chức trên một khoảng đất rộng, thường được rào lại thành một vòng tròn để phân cách giữa những người tham gia chính và du khách. Dân làng chuẩn bị các lễ vật cúng tế, bao gồm một con gà trống, một bát gạo, hương, một chai rượu, và tiền giấy. Củi khô được thu thập để tạo thành một đống lửa lớn, biểu tượng cho sức mạnh của thiên nhiên và thần linh. Thành phần chính tham gia lễ hội bao gồm thầy cúng (Pác mân) và các học trò (Tô thích), thường là các thanh niên trai tráng trong làng. Trước đây, lễ hội có khoảng 10-12 học trò tham gia, nhưng hiện nay, do số lượng người học nghề cúng giảm, chỉ còn khoảng 5-6 người, và không nhất thiết phải là học trò của cùng một thầy cúng.
Lễ hội được chia thành hai phần chính: phần cúng và phần nhảy lửa. Phần cúng bắt đầu từ chiều, kéo dài khoảng 3-4 tiếng trước khi mặt trời lặn. Thầy cúng thực hiện các bài cúng, thắp hương, gõ đàn Pàn dơ, và lắc vòng Pà sán tầu để mời gọi thần linh và “âm binh” nhập vào các chàng trai tham gia. Khi trời tối, khoảng 8 giờ tối, phần nhảy lửa – đỉnh điểm của lễ hội – bắt đầu. Đống củi được đốt cháy rực, tạo thành một biển than hồng. Các chàng trai, trong trạng thái bị “thần nhập”, nhảy múa trên than hồng mà không bị bỏng, thậm chí bốc than bỏ vào miệng nhai, tạo nên một khung cảnh huyền bí và đầy ấn tượng. Thầy cúng, trong trang phục đỏ truyền thống của người Pà Thẻn, cũng tham gia nhảy lửa, hòa mình vào điệu múa sôi động, khiến màu áo đỏ hòa quyện với ánh than hồng, tạo nên một bức tranh văn hóa sống động.
Thầy cúng cầu thần linh về chung vui và ban phước lành cho dân làng
Địa phương tổ chức
Lễ hội Nhảy lửa được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2012 tại xã Tân Bắc, huyện Quang Bình, tỉnh Hà Giang (nay thuộc xã Tân Trịnh, tỉnh Tuyên Quang) và vào năm 2023 tại xã Hồng Quang và Linh Phú, huyện Lâm Bình và Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang (nay thuộc xã Minh Quang và Tri Phú, tỉnh Tuyên Quang). Các xã thường tổ chức theo phong tục địa phương, góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn hóa của tỉnh. Đây là nơi lễ hội được tổ chức lâu đời nhất, được cộng đồng Pà Thẻn duy trì nghi lễ này hàng năm vào ngày 16/10 âm lịch. Tại xã Minh Quang và Tri Phú, lễ hội được tổ chức với quy mô lớn hơn, kết hợp với các hoạt động văn hóa và du lịch, thu hút du khách từ khắp nơi.
Giá trị văn hóa và tâm linh
Lễ hội Nhảy lửa không chỉ là một sự kiện văn hóa mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc đối với người Pà Thẻn. Nghi lễ này thể hiện niềm tin vào sự giao hòa giữa con người và thần linh, giúp xua đuổi tà ma, cầu mong sức khỏe, và bảo vệ dân làng trước sự khắc nghiệt của thiên nhiên. Theo ông Phù Văn Thành, một thầy cúng tại xã Hồng Quang, huyện Lâm Bình, “Lễ hội Nhảy lửa là minh chứng cho sức mạnh tâm linh và sự đoàn kết của người Pà Thẻn. Qua nghi lễ, chúng tôi không chỉ tạ ơn thần linh mà còn truyền dạy cho thế hệ trẻ về bản sắc văn hóa và lòng kiên cường.”
Lễ hội cũng là dịp để các thầy cúng truyền nghề, giúp các học trò trẻ rèn luyện bản lĩnh và kỹ năng tâm linh. Những người tham gia nhảy lửa được cho là sẽ trở nên thông minh, bền bỉ hơn sau mỗi lần tham gia, đồng thời củng cố vai trò của họ trong cộng đồng. Nghi lễ “Póc Quơ” gắn liền với lễ hội là một phần quan trọng trong việc duy trì truyền thống Shaman giáo, một nét văn hóa đặc trưng của người Pà Thẻn.
Một người Pà Thẻn thể hiện kĩ năng nhảy trên đám lửa đang cháy rực của mình
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa
Với sự độc đáo và huyền bí, Lễ hội Nhảy lửa của người Pà Thẻn đã trở thành một sản phẩm du lịch văn hóa nổi bật của tỉnh Tuyên Quang. Các địa phương như Quang Bình, Lâm Bình đã và đang khai thác lễ hội này để thu hút du khách, kết hợp với các hoạt động như trình diễn nghệ thuật dân gian, triển lãm sản phẩm thủ công, và tái hiện các phong tục truyền thống. Du khách đến với lễ hội không chỉ được chứng kiến những điệu nhảy lửa đầy ấn tượng mà còn có cơ hội trải nghiệm văn hóa Pà Thẻn qua ẩm thực, trang phục, và các hoạt động cộng đồng.
Tỉnh Tuyên Quang, với sự hỗ trợ của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, đã triển khai nhiều chương trình bảo tồn và phát huy giá trị của Lễ hội Nhảy lửa. Các dự án tư liệu hóa nghi lễ, đào tạo thế hệ trẻ, và quảng bá du lịch văn hóa được đẩy mạnh, đặc biệt tại các xã Tân Trịnh, Minh Quang và Tri Phú. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang đã phối hợp với các cộng đồng Pà Thẻn để tổ chức các sự kiện văn hóa định kỳ, đảm bảo lễ hội không chỉ là di sản tâm linh mà còn là cầu nối giữa quá khứ và tương lai.
Thách thức và cách bảo tồn di sản
Mặc dù Lễ hội Nhảy lửa vẫn được duy trì đều đặn, nhưng việc bảo tồn di sản này đang đối mặt với một số thách thức. Số lượng người học nghề cúng ngày càng giảm, dẫn đến việc số người tham gia nhảy lửa cũng ít hơn trước. Ngoài ra, sự hiện đại hóa và giao thoa văn hóa có thể làm mai một các giá trị truyền thống nếu không có biện pháp bảo vệ kịp thời. Để giải quyết vấn đề này, tỉnh Tuyên Quang đã khuyến khích các cộng đồng Pà Thẻn tổ chức các lớp học về văn hóa, truyền dạy nghi thức cúng, và khuyến khích thế hệ trẻ tham gia vào các hoạt động lễ hội.
Lễ hội Nhảy lửa rất có ý nghĩa với người dân nơi đây
Trong bối cảnh hiện nay, Lễ hội Nhảy lửa có cơ hội được quảng bá rộng rãi hơn, trở thành một biểu tượng văn hóa chung của tỉnh. Các chương trình du lịch kết hợp, như tham quan cao nguyên đá Đồng Văn, trải nghiệm văn hóa Tày, Mông, và Pà Thẻn, đang được xây dựng để tạo nên một hành trình khám phá đa dạng. Lễ hội Nhảy lửa, cùng với các di sản khác như Lễ hội Lồng tông, Hát Then, và Nghệ thuật Khèn Mông, hứa hẹn sẽ đưa Tuyên Quang trở thành điểm đến văn hóa hàng đầu ở miền Bắc Việt Nam.
Lễ hội Nhảy lửa của người Pà Thẻn là một di sản văn hóa phi vật thể quý giá, không chỉ thể hiện bản sắc văn hóa độc đáo của cộng đồng Pà Thẻn mà còn góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn hóa của tỉnh Tuyên Quang. Với sự huyền bí của nghi thức nhảy lửa, sự đoàn kết của cộng đồng, và tiềm năng du lịch to lớn, lễ hội này xứng đáng là một điểm nhấn văn hóa cần được bảo tồn và phát huy. Trong bối cảnh Tuyên Quang trở thành một tỉnh thống nhất sau sáp nhập, Lễ hội Nhảy lửa sẽ tiếp tục là cầu nối giữa quá khứ và tương lai, đưa hình ảnh vùng đất giàu bản sắc này vươn xa trên bản đồ du lịch Việt Nam.
