Lễ mừng cơm mới của người Bru Vân Kiều
Giới thiệu
Lễ hội Mừng Cơm Mới, một nghi lễ truyền thống đặc sắc của người Bru – Vân Kiều, là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được công nhận theo Quyết định 471/QĐ-BVHTTDL ngày 06/03/2023. Tại tỉnh Quảng Trị mới (sáp nhập từ Quảng Bình và Quảng Trị theo Nghị quyết 202/2025/QH15, hiệu lực từ 1/7/2025), lễ hội được tổ chức tại các bản làng ở Minh Hóa, Tuyên Hóa, và Bố Trạch, nơi cộng đồng người Bru – Vân Kiều sinh sống. Lễ hội không chỉ là dịp cảm tạ thần linh sau vụ mùa mà còn thắt chặt tình đoàn kết cộng đồng, góp phần quảng bá du lịch văn hóa vùng cao Quảng Trị.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Lễ hội Mừng Cơm Mới bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ thần lúa của người Bru – Vân Kiều, gắn liền với văn hóa nông nghiệp làm nương rẫy trên dãy Trường Sơn. Theo truyền thuyết, thần lúa ban tặng hạt giống và bảo vệ vụ mùa, giúp dân làng vượt qua đói nghèo. Ông Hồ Văn Thanh, bô lão tại xã Dân Hóa, Minh Hóa, chia sẻ: “Lễ hội là lời tri ân thần linh, cầu mong mùa màng năng suất và đời sống no đủ.” Lễ hội ra đời từ hàng trăm năm trước, phản ánh sự phụ thuộc vào thiên nhiên và lòng biết ơn của người dân vùng cao.
Lễ hội mang ý nghĩa văn hóa và tâm linh sâu sắc, là dịp để người Bru – Vân Kiều sum họp, chia sẻ thành quả lao động. Bà Trần Thị Hoa, cán bộ văn hóa Minh Hóa, nhấn mạnh: “Lễ Mừng Cơm Mới là cách chúng tôi giáo dục con cháu về cội nguồn, bảo tồn phong tục và tiếng nói dân tộc.” Lễ hội còn góp phần duy trì các giá trị văn hóa, như trang phục, dân ca, và múa truyền thống, trong bối cảnh hiện đại hóa.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Lễ hội Mừng Cơm Mới diễn ra vào tháng 10–11 âm lịch, sau vụ thu hoạch, tại nhà rông hoặc sân làng ở Minh Hóa, Tuyên Hóa, và Bố Trạch. Buổi lễ bao gồm hai phần chính: nghi lễ và phần hội, kết hợp giữa tâm linh và không khí vui tươi.
Phần lễ
Trước lễ hội, người dân chuẩn bị lễ vật gồm lúa mới, gà, rượu cần, xôi nếp, và thịt lợn rừng. Tại nhà rông, bàn thờ thần lúa được trang trí bằng cờ, hoa, và bó lúa chín. Thầy cúng, thường là người cao niên uy tín, thực hiện nghi thức khấn vái bằng tiếng Bru, cảm tạ thần linh và cầu mong vụ mùa tiếp theo năng suất. Nghi thức “ăn cơm mới” là điểm nhấn, khi các gia đình cùng thưởng thức hạt lúa đầu tiên, biểu tượng cho sự no đủ và đoàn viên.
Nghi thức cúng kéo dài từ sáng đến trưa, với các bài khấn kể về công đức thần lúa và lịch sử làm nương. Sau lễ cúng, lễ vật được chia sẻ, thể hiện tinh thần cộng đồng. Một số bản làng tổ chức lễ rước lúa từ nương về, cầu mong thiên nhiên tiếp tục phù hộ.
Bà con Bru Vân Kiều trong lễ mừng cơm mới
Phần hội
Phần hội sôi động với các tiết mục múa cồng chiêng, hát dân ca, và trò chơi dân gian. Điệu múa truyền thống, với tiếng chiêng và nhịp trống, tái hiện cảnh thu hoạch lúa, thu hút người dân và du khách. Các bài dân ca Bru kể về cuộc sống, tình yêu, và thiên nhiên, với giai điệu trầm bổng, mộc mạc. Ông Lê Văn Quang, nghệ nhân tại Tuyên Hóa, chia sẻ: “Hát và múa trong lễ hội là cách chúng tôi truyền dạy văn hóa và giữ lửa cho bản làng.”
Các trò chơi như ném còn, bắn nỏ, và đẩy gậy tạo không khí rộn ràng. Người dân mặc trang phục thổ cẩm với hoa văn tinh xảo, làm nổi bật bản sắc văn hóa. Bữa ăn cộng đồng với các món như cơm nếp, thịt nướng, canh lá rừng, và rượu cần càng tăng thêm sự gắn bó.
Địa phương tổ chức
Lễ hội Mừng Cơm Mới được tổ chức tại các bản làng người Bru – Vân Kiều ở huyện Minh Hóa (xã Dân Hóa, Hóa Hợp), Tuyên Hóa, và Bố Trạch, tỉnh Quảng Trị mới. Minh Hóa, với núi rừng hùng vĩ và nương rẫy xanh mướt, là trung tâm văn hóa của người Bru – Vân Kiều. Các điểm đến lân cận như Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng, Thành cổ Quảng Trị, và bãi biển Cửa Tùng bổ sung sức hút du lịch, tạo cơ hội trải nghiệm lễ hội trong không gian văn hóa và thiên nhiên.
Tỉnh Quảng Trị mới, với diện tích hơn 8.000 km² sau sáp nhập, là không gian lý tưởng để bảo tồn và phát huy lễ hội Mừng Cơm Mới. Nhà rông và sân làng được giữ gìn, trở thành điểm đến văn hóa độc đáo.
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng
Lễ hội Mừng Cơm Mới là biểu tượng của tín ngưỡng thờ thần lúa, thể hiện sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên. Nghi thức cúng và múa cồng chiêng bảo tồn ngôn ngữ, âm nhạc, và phong tục của người Bru – Vân Kiều. Ông Nguyễn Văn Thành, cán bộ văn hóa Minh Hóa, nhấn mạnh: “Lễ hội là sợi dây gắn kết cộng đồng, giúp người dân Quảng Trị tự hào về bản sắc dân tộc.” Lễ hội còn có giá trị giáo dục, khuyến khích thế hệ trẻ học tiếng Bru và tham gia các hoạt động văn hóa.
So với Lễ Trỉa Lúa, Lễ Mừng Cơm Mới mang ý nghĩa cảm tạ sau vụ mùa, với không khí sum họp và niềm vui thành quả lao động, tạo nét đặc trưng riêng cho người Bru – Vân Kiều.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa
Lễ hội Mừng Cơm Mới là sản phẩm du lịch văn hóa tiềm năng, kết hợp với các điểm đến như Phong Nha – Kẻ Bàng, Địa đạo Vịnh Mốc, và Vũng Chùa – Đảo Yến. Năm 2025, Quảng Trị đặt mục tiêu đón 3 triệu lượt khách, với các tour trải nghiệm lễ hội tại Minh Hóa và Tuyên Hóa. Du khách có thể tham gia múa cồng chiêng, thưởng thức cơm mới, và học làm rượu cần. Các homestay tại Minh Hóa, được hỗ trợ chuyển đổi số, mang đến trải nghiệm gần gũi.
Các dự án bảo tồn bao gồm ghi âm dân ca, tổ chức lớp dạy tiếng Bru, và tư liệu hóa nghi thức lễ hội. Tuy nhiên, cần tăng cường quảng bá qua công nghệ số và đào tạo nghệ nhân trẻ để duy trì di sản.
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Lễ hội Mừng Cơm Mới đối mặt với nguy cơ mai một do tiếng Bru ngày càng ít người sử dụng và sự suy giảm của nghề làm nương rẫy. Giới trẻ ít tham gia, trong khi các nghệ nhân cao tuổi ngày càng ít. Để bảo tồn, Quảng Trị cần mở lớp dạy dân ca và múa cồng chiêng, tổ chức hội thi, và lồng ghép lễ hội vào các sự kiện du lịch. Các tour du lịch văn hóa, như “Hành trình khám phá Lễ Mừng Cơm Mới Minh Hóa,” cần được phát triển, kết hợp với quảng bá qua website và mạng xã hội.
Lễ hội Mừng Cơm Mới là di sản quý báu, thể hiện bản sắc văn hóa và tín ngưỡng của người Bru – Vân Kiều. Với nghi thức linh thiêng và phần hội sôi động, lễ hội góp phần định vị Quảng Trị như điểm đến du lịch văn hóa độc đáo, đồng thời bảo tồn giá trị truyền thống trong thời đại mới.
