Đông đảo du khách đến tham quan, vui chơi tại lễ hội Đền Ỷ La

Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La, một di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, là sự kiện tâm linh đặc sắc của thành phố Tuyên Quang, tỉnh Tuyên Quang, nơi hội tụ tín ngưỡng thờ Mẫu Thoải – Mẹ Nước lớn nhất Việt Nam. Diễn ra từ ngày 11 đến 16/2 âm lịch (9–15/3 dương lịch), lễ hội thu hút hàng vạn du khách thập phương đến các đền Hạ (phường Tân Quang), Thượng (phường Nông Tiến), và Ỷ La (phường Minh Xuân). Gắn với truyền thuyết hai công chúa Ngọc Lân và Phương Dung, lễ hội không chỉ bày tỏ lòng tri ân thánh thần mà còn quảng bá bản sắc văn hóa Tuyên Quang. Với nghi thức rước Mẫu trang nghiêm và các hoạt động văn hóa sôi động, lễ hội là cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, góp phần phát triển du lịch tâm linh bền vững.

Nguồn gốc và ý nghĩa

Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La bắt nguồn từ truyền thuyết hai công chúa thời Hùng Vương: Phương Dung (đền Hạ, Ỷ La) và Ngọc Lân (đền Thượng). Theo dân gian, hai công chúa du ngoạn sông Lô, hiển hóa thành thánh Mẫu, được nhân dân lập đền thờ tại nơi các nàng hóa thân. Đền Hạ (trước là đền Tam Kỳ) thờ chị, đền Thượng thờ em, và đền Ỷ La được dựng năm 1743 do di dời tượng thờ chị trong thời binh biến. Lễ hội, được công nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2018, diễn ra hai lần mỗi năm (tháng 2 và 7 âm lịch), với trọng tâm là tháng 2, tượng trưng cho sự sum họp của hai chị em thánh Mẫu.

Tín ngưỡng thờ Mẫu Thoải – Mẹ Nước, vị thần cai quản sông nước và sự phồn thịnh, là linh hồn của lễ hội. Theo bà Nguyễn Thị Biên, một du khách từ Hà Nội, “Lễ hội mang đậm bản sắc dân tộc, khiến tôi xúc động khi tham gia, cảm nhận được sự linh thiêng và đoàn kết cộng đồng”. Lễ hội không chỉ là dịp tri ân thánh Mẫu mà còn cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, và cuộc sống an khang, đồng thời khẳng định giá trị văn hóa của Tuyên Quang – vùng đất linh thiêng của đạo Mẫu.

Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng và Đền Ỷ La – Nơi hội tụ tinh hoa văn hoá dân tộc

Nghi thức và hoạt động đặc sắc

Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La năm 2025 diễn ra từ ngày 9–15/3, với các nghi thức trang nghiêm và phần hội sôi động, tái hiện tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ qua các hoạt động đặc trưng.

Phần lễ

Lễ hội bắt đầu bằng lễ rước bài vị Mẫu từ đền Ỷ La (phường Minh Xuân) về đền Hạ (phường Tân Quang) vào sáng 11/2 âm lịch, tiếp theo là lễ rước từ đền Thượng (phường Nông Tiến) qua sông Lô và thành Nhà Mạc về đền Hạ để hợp tế. Đoàn rước kiệu Mẫu được trang trí lộng lẫy với cờ hoa, trang phục truyền thống, và lời văn tế trang trọng. Nghi thức rước nước và thả hoa đăng trên sông Lô mang ý nghĩa cầu phồn vinh, thịnh vượng. Lễ nhập cung tại đền Hạ, với dâng hương, dâng rượu, và hiến sinh, được thực hiện bởi các thanh đồng và nghệ nhân, giữ nguyên nét linh thiêng cổ truyền.

Tục “chui kiệu Mẫu” là điểm nhấn độc đáo, khi người dân và du khách chui qua kiệu Mẫu để cầu sức khỏe, bình an, và phúc lộc. Ông Lê Xuân Lộc, Phó Chủ tịch UBND phường Tân Quang, chia sẻ: “Tục chui kiệu là niềm tin tâm linh sâu sắc, thể hiện lòng thành kính và hy vọng về một năm mới tốt lành”. Lễ hội kết thúc bằng lễ hoàn cung ngày 16/2 âm lịch, đưa bài vị Mẫu về lại đền Thượng và Ỷ La, biểu tượng chia tay sum họp.

Phần hội

Phần hội mang không khí sôi động với các hoạt động văn hóa phong phú. Trình diễn hầu đồng và hát chầu văn, với giai điệu trầm bổng, tái hiện đời sống tâm linh của đạo Mẫu. Các trò chơi dân gian như đẩy gậy, kéo co, đập niêu, và nhảy bao bố thu hút đông đảo người tham gia, tạo không khí vui tươi. Năm 2025, lễ hội giới thiệu không gian Trà Xứ Tuyên, triển lãm khăn chầu áo ngự, và màn hình tương tác giới thiệu tín ngưỡng thờ Mẫu, giúp du khách hiểu sâu hơn về di sản. Tọa đàm “Phát huy giá trị truyền thống của Đạo Mẫu và Thiền Trúc Lâm” quy tụ các chuyên gia, thảo luận giải pháp bảo tồn di sản và phát triển du lịch bền vững.

Địa phương tổ chức

Lễ hội diễn ra tại ba di tích quốc gia: đền Hạ (phường Tân Quang), đền Thượng (phường Nông Tiến), và đền Ỷ La (phường Minh Xuân), thuộc thành phố Tuyên Quang. Đền Hạ, xây dựng năm 1738, nằm bên sông Lô thơ mộng, là trung tâm lễ hội với không gian kiến trúc thời Nguyễn. Đền Thượng, dựng năm 1767, thờ Ngọc Lân công chúa, mang nét văn hóa tâm linh độc đáo. Đền Ỷ La, khởi dựng năm 1743 và trùng tu thế kỷ XIX, thờ Phương Dung công chúa, là điểm đến linh thiêng của du khách. Thành phố Tuyên Quang, với 14 đền (12 đền thờ Mẫu), được coi là trung tâm thờ Mẫu Thoải lớn nhất Việt Nam.

Đoàn rước Mẫu di chuyển từ đền qua các con phố

Giá trị văn hóa và tín ngưỡng

Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La là biểu tượng của tín ngưỡng thờ Mẫu, được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể nhân loại. Theo bà Vũ Quỳnh Loan, Phó Chủ tịch UBND thành phố Tuyên Quang, “Lễ hội là cơ hội để Tuyên Quang khẳng định vị thế trên bản đồ du lịch Việt Nam, kết nối truyền thống với hiện đại”. Nghi lễ rước Mẫu và hát chầu văn không chỉ thể hiện lòng thành kính mà còn bảo tồn nghệ thuật dân gian. Tục “chui kiệu” và các trò chơi dân gian củng cố tinh thần đoàn kết, gắn bó cộng đồng.

Lễ hội còn mang ý nghĩa giáo dục, nhắc nhở thế hệ trẻ về đạo lý “uống nước nhớ nguồn” và giá trị văn hóa bản địa. Với 12/14 đền thờ Mẫu tại thành phố Tuyên Quang, lễ hội là minh chứng cho sự phong phú của tín ngưỡng tâm linh, góp phần định vị Tuyên Quang là “vùng đất Mẫu linh thiêng”.

Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hoá

Lễ hội là sản phẩm du lịch tâm linh đặc sắc, thu hút hàng triệu lượt khách mỗi năm. Kết hợp với các di tích như thành Nhà Mạc, Thiền viện Trúc Lâm, và khu du lịch Tân Trào, lễ hội tạo nên hành trình khám phá văn hóa và lịch sử. Các hoạt động như không gian Trà Xứ Tuyên và màn hình tương tác giúp du khách trải nghiệm di sản một cách hiện đại. Tỉnh Tuyên Quang đặt mục tiêu đón 2,6 triệu lượt khách du lịch vào năm 2025, với lễ hội là động lực chính.

Các dự án bảo tồn bao gồm tư liệu hóa nghi thức hầu đồng, sưu tầm chầu văn, và tổ chức lớp học truyền dạy văn hóa Mẫu. Năm 2024, lễ hội được tái hiện tại Làng Văn hóa Du lịch các Dân tộc Việt Nam, góp phần quảng bá di sản. Tỉnh cũng đẩy mạnh vệ sinh môi trường và an ninh để đảm bảo trải nghiệm tốt cho du khách.

Múa lân trong lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng và Đền Ỷ La

 

Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản

Lễ hội đối mặt với thách thức về bảo tồn nghi thức truyền thống trước sự hiện đại hóa và nguy cơ mai một các nghệ nhân chầu văn. Số lượng thanh đồng trẻ giảm, trong khi nhu cầu du lịch tăng đòi hỏi sự chuyên nghiệp hóa. Tuyên Quang cần mở rộng các chương trình đào tạo nghệ nhân, tổ chức lễ hội quy mô hơn, và phát triển các sản phẩm du lịch như “Hành trình tâm linh xứ Tuyên” để thu hút du khách quốc tế.

Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La là di sản văn hóa quý báu, kết nối tâm linh, lịch sử, và bản sắc của Tuyên Quang. Với sự kết hợp giữa nghi thức linh thiêng và hoạt động văn hóa sôi động, lễ hội không chỉ bảo tồn tín ngưỡng thờ Mẫu mà còn đưa Tuyên Quang trở thành điểm đến tâm linh hấp dẫn.