Đền Cờn tọa lạc tại phường Quỳnh Mai, thành phố Hoàng Mai (Nghệ An), là một trong những di tích linh thiêng bậc nhất vùng Bắc Trung Bộ. Câu truyền tụng “nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, tứ Chiêu Trưng” đã khẳng định vị trí quan trọng của ngôi đền này trong đời sống tâm linh người dân xứ Nghệ. Không chỉ nổi tiếng về kiến trúc và tín ngưỡng, lễ hội đền Cờn còn là một trong những lễ hội có quy mô lớn, giàu bản sắc văn hóa biển, được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, trở thành niềm tự hào không chỉ của người dân địa phương mà còn của cả khu vực miền Trung.
Lễ hội đền Cờn
1. Giá trị lịch sử
Lễ hội đền Cờn là một trong những lễ hội cổ xưa nhất Nghệ An, hình thành từ thời vua Trần Anh Tông năm 1312. Trải qua hơn 800 năm, lễ hội vẫn được cộng đồng cư dân ven biển Quỳnh Mai duy trì và phát triển, phản ánh sự bền bỉ của tín ngưỡng dân gian trong đời sống người Việt. Ngay từ thời phong kiến, lễ hội đã được tổ chức quy mô lớn, xếp vào hàng “quốc tế” và nhận được sự bảo trợ của triều đình. Các nghi thức tế lễ, quy định tổ chức được khắc bia đá, trở thành hương ước bắt buộc mà cộng đồng địa phương tuân thủ suốt nhiều thế kỷ.
Trước kia, lễ hội diễn ra suốt một tháng, từ tháng Chạp năm trước đến hết tháng Giêng năm sau, trong đó cao điểm là các ngày từ 15 đến 21 tháng Giêng, chính lễ tập trung vào ngày 20 và 21. Hoạt động lễ – hội đan xen, kết hợp phần lễ trang nghiêm với phần hội sôi động: rước kiệu, tế lễ, chạy ói, hát chầu văn, tuồng chèo, đấu vật, chọi gà, cờ thẻ, đập niêu và nhiều trò chơi dân gian khác. Tục chạy ói, gắn với truyền thuyết khúc gỗ thần, được xem là nghi thức đặc sắc nhất, thu hút đông đảo người dân tham gia.
Không gian tổ chức lễ hội không chỉ giới hạn trong khuôn viên đền Cờn trong và đền Cờn ngoài thuộc phường Quỳnh Mai, mà còn liên kết với nhiều vùng lân cận như phường Tân Mai… tạo nên một không gian văn hóa rộng lớn của cư dân ven biển Hoàng Mai.
Trải qua nhiều biến động lịch sử, đặc biệt là sau năm 1945, lễ hội bị thu hẹp quy mô và chỉ tổ chức hạn chế trong nội bộ làng. Mãi đến năm 1993, khi đền Cờn được công nhận là Di tích Lịch sử – Văn hóa cấp Quốc gia, lễ hội mới từng bước được phục hồi. Từ năm 1999 đến nay, phần lớn các nghi lễ truyền thống đã được tái hiện đầy đủ, đưa lễ hội trở thành điểm đến tâm linh – văn hóa quan trọng, thu hút không chỉ người dân xứ Nghệ mà cả du khách thập phương về dự lễ đầu xuân.
Bên cạnh giá trị tín ngưỡng, lễ hội đền Cờn còn gắn liền với những sự kiện lịch sử tiêu biểu. Truyền thuyết về Tứ vị Thánh Nương – hoàng tộc Nam Tống trôi dạt vào Cửa Cờn – phản ánh biến cố lịch sử nhà Tống diệt vong thế kỷ XIII. Ngoài ra, đền còn liên quan đến các chiến công chống giặc ngoại xâm: vua Trần Anh Tông (1311) và vua Lê Thánh Tông (1470) từng cầu nguyện tại đền trước khi nam chinh đánh Chiêm Thành và đều giành thắng lợi, được cho là nhờ sự phù trợ của Thánh Nương. Những câu chuyện vừa huyền thoại vừa lịch sử này góp phần làm sâu sắc thêm giá trị và sức hút của lễ hội qua nhiều thời kỳ.
Đua thuyền trong lễ hội đền Cờn.
2. Giá trị văn hóa
Tục chạy ói được tái diễn trong lễ hội đền Cờn.
Lễ hội đền Cờn không chỉ tái hiện tín ngưỡng thờ thủy thần – tín ngưỡng phổ biến của cư dân ven biển Nghệ An – mà còn phản ánh đầy đủ đời sống tinh thần, phong tục và nghề nghiệp đặc trưng của cộng đồng vùng biển Quỳnh Mai – Hoàng Mai. Lễ hội là nơi hội tụ các yếu tố văn hóa đặc sắc: từ nghi thức linh thiêng, trò chơi dân gian, đến nghệ thuật diễn xướng và phong tục tập quán truyền thống.
Mỗi năm, lễ hội được tổ chức với nhiều nghi lễ quan trọng:
- Lễ rước thuyền ngự du xuân vào sáng mồng Một Tết, tái hiện hình ảnh thần linh du xuân, cầu cho mưa thuận gió hòa và mùa đánh bắt thuận lợi.
- Lễ bơi thuyền tháng Chạp kéo dài nhiều ngày liền trên sông Mai, với các cuộc đua mang tên và ý nghĩa khác nhau như “bơi Trai”, “bơi Cọc”, “bơi Giải Vàng”, phản ánh tinh thần thượng võ và khát vọng chinh phục biển cả của cư dân vùng ven biển.
- Tục chạy ói – linh hồn của lễ hội – tái hiện qua nhiều công đoạn phong phú: đoàn rước kiệu, hát ví, múa sênh tiền, chạy voi, chạy ngựa, cướp lộc… tạo nên bức tranh lễ hội sống động, nơi người dân vừa bày tỏ lòng thành kính với thần linh, vừa hòa mình vào không khí vui tươi, náo nhiệt.
Lễ tế tại đền Cờn Ngoài.
Bên cạnh phần lễ, phần hội của lễ hội đền Cờn cũng rất phong phú với nhiều trò chơi dân gian và môn thể thao truyền thống: đua thuyền, đấu vật, kéo co, đẩy gậy, thi đan lưới, thi tiếng hót chim, biểu diễn tuồng chèo, hát chầu văn… Những hoạt động này không chỉ tạo không gian vui chơi giải trí cho cộng đồng mà còn góp phần bảo tồn, truyền dạy các giá trị văn hóa truyền thống qua nhiều thế hệ.
Ngày nay, lễ hội đền Cờn không chỉ giữ vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh của người dân Hoàng Mai mà còn trở thành điểm nhấn du lịch văn hóa của Nghệ An. Du khách về dự lễ không chỉ để dâng hương cầu an mà còn để tìm hiểu phong tục, thưởng thức các làn điệu dân gian, khám phá ẩm thực biển và trải nghiệm không gian lễ hội độc đáo đậm bản sắc xứ Nghệ. Nhờ đó, lễ hội góp phần quan trọng trong quảng bá hình ảnh địa phương, thúc đẩy phát triển du lịch văn hóa – tâm linh gắn với du lịch biển của thành phố Hoàng Mai trong thời kỳ hội nhập và phát triển.
