Phần lễ được tổ chức trang nghiêm, thành kính
Giới thiệu
Lễ hội Cầu Ngư, một nét đẹp văn hóa tâm linh của ngư dân ven biển, là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được công nhận theo Quyết định 4069/QĐ-BVHTTDL ngày 30/10/2018. Tại tỉnh Quảng Trị mới (sáp nhập từ Quảng Bình và Quảng Trị theo Nghị quyết 202/2025/QH15, hiệu lực từ 1/7/2025), lễ hội này được tổ chức trang trọng tại các làng chài ven biển như xã Bảo Ninh, thị xã Ba Đồn, và xã Gio Hải, huyện Gio Linh. Lễ hội không chỉ là dịp để ngư dân bày tỏ lòng biết ơn Cá Ông (cá voi) mà còn cầu mong mưa thuận gió hòa, tôm cá đầy khoang, góp phần quảng bá du lịch văn hóa và bảo tồn bản sắc dân tộc.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Lễ hội Cầu Ngư có nguồn gốc từ tín ngưỡng thờ Cá Ông, vị thần bảo hộ ngư dân trong những chuyến ra khơi đầy hiểm nguy. Theo truyền thuyết, Cá Ông thường xuất hiện cứu giúp ngư dân gặp nạn trên biển. Tại Quảng Trị, lễ hội được duy trì từ hàng trăm năm, đặc biệt tại các làng chài ven biển như Bảo Ninh và Gio Hải. Ông Nguyễn Văn Hùng, một bô lão tại xã Bảo Ninh, chia sẻ: “Cầu Ngư là cách chúng tôi tri ân Cá Ông, cầu bình an và mùa màng thuận lợi.”
Lễ hội mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, thể hiện lòng biết ơn thần linh và sự gắn kết cộng đồng. Ông Trần Văn Thanh, trưởng thôn Gio Hải, nhấn mạnh: “Lễ hội không chỉ là nghi lễ mà còn là dịp để ngư dân đoàn kết, chia sẻ kinh nghiệm đánh bắt và giáo dục con cháu về truyền thống.” Lễ hội Cầu Ngư còn góp phần bảo tồn các giá trị văn hóa dân gian, như hát bả trạo, và thúc đẩy du lịch tại Quảng Trị.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Lễ hội Cầu Ngư tại Quảng Trị thường diễn ra vào tháng 2–3 âm lịch, kéo dài 2–3 ngày, với hai phần chính: nghi lễ và phần hội, kết hợp giữa tâm linh và không khí sôi động.
Phần lễ
Phần lễ được tổ chức trang nghiêm tại lăng Ông hoặc đình làng, như Lăng Cá Ông ở Bảo Ninh. Ngư dân chuẩn bị lễ vật gồm heo quay, gà luộc, xôi, rượu, trầu cau, và hoa quả. Đoàn rước thuyền Long Châu, trang trí cờ hoa rực rỡ, di chuyển từ bờ biển về lăng để nghinh thần. Chủ tế đọc văn tế, ca ngợi công đức Cá Ông và cầu mong tôm cá đầy khoang, trời yên biển lặng. Nghi thức nổi bật là lễ Tỉnh Sanh, sử dụng heo sống để tế nhiên thần, và lễ Tống Na, thả thuyền nan ra khơi để tiễn các vong hồn.
Nghi thức rước sắc và hát bả trạo, một loại dân ca đặc trưng, tạo không khí linh thiêng. Bà Lê Thị Mai, nghệ nhân tại Gio Hải, chia sẻ: “Hát bả trạo là lời cầu nguyện bằng âm nhạc, giúp ngư dân gửi gắm niềm tin vào thần linh.” Sau lễ cúng, lễ vật được chia sẻ, thể hiện tinh thần cộng đồng.
Phần hội
Phần hội sôi động với các hoạt động như đua thuyền, lắc thúng chai, kéo co, và múa lân. Đua thuyền trên biển hoặc sông Gianh tại Bảo Ninh là điểm nhấn, thể hiện sức mạnh và sự đoàn kết của ngư dân. Hát bả trạo tiếp tục vang lên, với lời ca mô phỏng động tác chèo thuyền, thu hút du khách. Người dân mặc trang phục truyền thống, như áo tứ thân hoặc áo bà ba, làm nổi bật bản sắc văn hóa. Bữa ăn cộng đồng với các món đặc sản như cá nục hấp, bánh bèo, và chè đậu ván tạo không khí gắn bó.
Phần hội với nhiều hoạt động thú vị, đặc sắc
Địa phương tổ chức
Lễ hội Cầu Ngư được tổ chức tại các làng chài ven biển Quảng Trị, nổi bật ở xã Bảo Ninh (thị xã Ba Đồn) và xã Gio Hải (huyện Gio Linh). Bảo Ninh, nằm bên bờ biển Nhật Lệ, là nơi có Lăng Cá Ông nổi tiếng, được trang trí với hoa văn long, ly, quy, phụng. Gio Hải, gần bãi biển Cửa Tùng, mang nét văn hóa đặc trưng của ngư dân vùng cửa biển. Các điểm đến lân cận như Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng và Thành cổ Quảng Trị bổ sung sức hút du lịch, tạo cơ hội trải nghiệm lễ hội trong không gian văn hóa và thiên nhiên.
Tỉnh Quảng Trị mới, với hơn 8.000 km², là không gian lý tưởng để bảo tồn và phát huy lễ hội Cầu Ngư. Các lăng Ông và đình làng được duy trì cẩn thận, trở thành điểm đến tâm linh và văn hóa.
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng
Lễ hội Cầu Ngư là biểu tượng của tín ngưỡng thờ Cá Ông, thể hiện lòng biết ơn thần linh và khát vọng bình an của ngư dân. Các nghi thức như rước sắc, hát bả trạo, và lễ Tống Na bảo tồn văn hóa dân gian và ngôn ngữ truyền thống. Ông Lê Văn Quang, cán bộ văn hóa Ba Đồn, nhấn mạnh: “Lễ hội là sợi dây gắn kết cộng đồng, giúp ngư dân Quảng Trị giữ gìn bản sắc và lan tỏa giá trị văn hóa.”
Lễ hội còn có giá trị giáo dục, khuyến khích thế hệ trẻ tham gia hát bả trạo và tìm hiểu về nghề biển. So với lễ hội Cầu Ngư ở Phú Yên hay Khánh Hòa, lễ hội tại Quảng Trị mang nét mộc mạc, gần gũi, phản ánh đời sống ngư dân miền Trung.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa
Lễ hội Cầu Ngư là sản phẩm du lịch văn hóa tiềm năng, kết hợp với các điểm đến như Phong Nha – Kẻ Bàng, Địa đạo Vịnh Mốc, và bãi biển Cửa Tùng. Năm 2025, Quảng Trị đặt mục tiêu đón 3 triệu lượt khách, với các tour trải nghiệm lễ hội tại Bảo Ninh và Gio Hải. Du khách có thể tham gia đua thuyền, học hát bả trạo, và thưởng thức ẩm thực địa phương. Các homestay tại Ba Đồn và Gio Linh, được hỗ trợ chuyển đổi số, mang đến trải nghiệm gần gũi.
Các dự án bảo tồn bao gồm ghi âm hát bả trạo, tổ chức lớp dạy dân ca, và tư liệu hóa nghi thức lễ hội. Tuy nhiên, cần tăng cường quảng bá qua công nghệ số và đào tạo nghệ nhân trẻ để duy trì di sản.
Lễ hội Cầu Ngư xuất hiện từ lâu và đã luôn là món ăn tinh thần của ngư dân ven biển suốt những năm tháng qua
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Lễ hội Cầu Ngư đối mặt với nguy cơ mai một do ảnh hưởng của hiện đại hóa và sự giảm sút số nghệ nhân hát bả trạo. Giới trẻ ít tham gia, trong khi các bô lão cao tuổi ngày càng ít. Để bảo tồn, Quảng Trị cần mở lớp dạy hát bả trạo, tổ chức hội thi, và lồng ghép lễ hội vào các sự kiện du lịch như Lễ hội đua thuyền. Các tour du lịch văn hóa, như “Hành trình khám phá Cầu Ngư Quảng Trị,” cần được phát triển, kết hợp với quảng bá qua website và mạng xã hội.
Lễ hội Cầu Ngư là di sản quý báu, thể hiện bản sắc văn hóa và tinh thần đoàn kết của ngư dân Quảng Trị. Với nghi thức linh thiêng và phần hội sôi động, lễ hội góp phần định vị Quảng Trị như điểm đến du lịch văn hóa độc đáo, đồng thời bảo tồn giá trị truyền thống trong thời đại mới.
