Ảnh: Thầy mo thực hiện nghi lễ trong lễ hội Đại Phan

Lễ Đại Phan, tập quán xã hội và tín ngưỡng đặc sắc của người Sán Dìu, là một di sản văn hóa sống động tại tỉnh Tuyên Quang. Được tổ chức vào ngày 10–12/2 âm lịch tại các cộng đồng Sán Dìu như xã Yên Sơn hay Chiêm Hóa, lễ hội là dịp để người dân cầu quốc thái dân an, mùa màng tốt tươi, và củng cố tình đoàn kết cộng đồng. Với nghi thức cúng Đức Ông Hoàng Cần, múa lân, rước kiệu, và hát Soọng Cô, Lễ Đại Phan không chỉ bảo tồn bản sắc dân tộc mà còn góp phần quảng bá du lịch văn hóa Tuyên Quang, tạo nên sức hút độc đáo cho vùng đất giàu di sản.

Nguồn gốc và ý nghĩa

Lễ Đại Phan, hay lễ cúng Đức Ông Hoàng Cần, bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ thần linh và tổ tiên của người Sán Dìu, một dân tộc thiểu số sinh sống rải rác tại Tuyên Quang, Hà Giang cũ, Bắc Giang, và Hưng Yên. Theo nghệ nhân Lý Văn Tùng tại xã Yên Sơn, Tuyên Quang, truyền thuyết kể rằng Đức Ông Hoàng Cần là vị thần bảo hộ mùa màng, giúp dân làng vượt qua thiên tai, dịch bệnh. Lễ hội là lời tri ân thần linh, tổ tiên, đồng thời cầu mong bình an, phồn vinh, và đoàn kết cộng đồng.

Lễ Đại Phan mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, thể hiện lòng biết ơn và sự gắn kết của người Sán Dìu. Ông Nguyễn Văn Hùng, trưởng thôn Làng Chùa, xã Yên Sơn, chia sẻ: “Lễ hội là dịp để con cháu tưởng nhớ cội nguồn, học cách sống hòa thuận, và bảo tồn tiếng nói, dân ca Sán Dìu.” Các nghi thức và hoạt động hội còn giáo dục thế hệ trẻ về bản sắc văn hóa, đặc biệt trong bối cảnh giao thoa văn hóa hiện nay.

Nghi thức và hoạt động đặc sắc

Lễ Đại Phan diễn ra từ ngày 10–12/2 âm lịch tại đình làng hoặc nhà văn hóa cộng đồng, với hai phần chính: nghi lễ và phần hội, kết hợp tâm linh và không khí vui tươi.

Phần lễ

Trước ngày lễ, các gia đình Sán Dìu dọn dẹp nhà cửa, chuẩn bị lễ vật gồm lợn, gà, rượu, bánh chưng, bánh giầy, và trầu cau. Tại đình làng, bàn thờ Đức Ông Hoàng Cần được trang trí bằng giấy màu, hoa quả, và hương đèn. Thầy cúng (thường là người cao niên uy tín) thực hiện nghi thức cúng tế, khấn vái cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Lễ rước kiệu, với kiệu hoa rực rỡ, là điểm nhấn tâm linh, thể hiện sự kính trọng thần linh và tổ tiên.

Nghi thức cúng kéo dài từ sáng đến trưa ngày 10/2 âm lịch, với thầy cúng đọc bài khấn bằng tiếng Sán Dìu, kể về công đức của Đức Ông Hoàng Cần. Lễ vật được chia sẻ cho cộng đồng sau khi cúng, biểu tượng sự sẻ chia và đoàn kết. Một số thôn còn tổ chức lễ rước nước từ suối về đình, cầu nguồn nước dồi dào cho vụ mùa.

Phần hội

Phần hội sôi động với các hoạt động văn hóa đặc sắc. Múa lân, với những động tác mạnh mẽ và âm thanh trống rền, mở đầu không khí lễ hội, thu hút đông đảo người dân và du khách. Hát Soọng Cô, loại hình dân ca truyền thống của người Sán Dìu, là điểm nhấn văn hóa. Các bài hát kể về lịch sử, tình yêu, và cuộc sống, được trình bày bằng tiếng Sán Dìu với giai điệu trữ tình. Bà Hoàng Thị Mai, nghệ nhân Soọng Cô tại Chiêm Hóa, chia sẻ: “Hát Soọng Cô không chỉ là nghệ thuật, mà còn là cách chúng tôi kể chuyện tổ tiên cho con cháu.”

Các trò chơi dân gian như ném còn, kéo co, và đẩy gậy tạo không khí rộn ràng. Bữa ăn cộng đồng với bánh chưng, bánh giầy, thịt lợn, và rượu men lá là dịp để người dân giao lưu, gắn bó. Trang phục truyền thống Sán Dìu, với hoa văn tinh xảo, được mặc trong lễ hội, làm nổi bật bản sắc văn hóa.

Người leo qua 12 lưỡi dao coi như đã vượt qua khổ ải để cầu trời cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, đời sống ấm no

Địa phương tổ chức

Lễ Đại Phan được tổ chức tại các cộng đồng Sán Dìu ở Tuyên Quang, nổi bật tại xã Yên Sơn (huyện Yên Sơn) và Chiêm Hóa (huyện Chiêm Hóa), nơi có đông người Sán Dìu sinh sống. Yên Sơn, nằm bên dòng sông Lô, là vùng đất giao thoa văn hóa của các dân tộc Tày, Nùng, và Sán Dìu. Chiêm Hóa, giáp Bắc Quang, nổi tiếng với văn hóa đa dạng và cảnh quan sông Gâm thơ mộng. Đình làng hoặc nhà văn hóa thôn được chọn làm nơi tổ chức, trang trí bằng cờ, hoa, và tranh thờ Đức Ông Hoàng Cần.

Tuyên Quang, với diện tích 13.795,50 km² và 22 dân tộc sau sáp nhập là không gian lý tưởng để bảo tồn và phát huy Lễ Đại Phan. Các di tích như Khu di tích Tân Trào và cảnh quan Na Hang bổ sung sức hút du lịch, tạo cơ hội trải nghiệm văn hóa Sán Dìu.

Giá trị văn hóa và tín ngưỡng

Lễ Đại Phan là biểu tượng của tín ngưỡng thờ thần linh và tập quán xã hội Sán Dìu, thể hiện lòng biết ơn tổ tiên và khát vọng bình an. Nghi thức cúng tế và rước kiệu mang ý nghĩa tâm linh, kết nối con người với thần linh và thiên nhiên. Hát Soọng Cô và các trò chơi dân gian bảo tồn ngôn ngữ, âm nhạc, và phong tục Sán Dìu. Ông Lê Thanh Sơn, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Tuyên Quang, nhấn mạnh: “Lễ Đại Phan là sợi dây gắn kết cộng đồng, góp phần làm giàu kho tàng di sản Tuyên Quang”.

Lễ hội còn có giá trị giáo dục, khuyến khích thế hệ trẻ học tiếng Sán Dìu và tham gia các hoạt động văn hóa. So với lễ hội tại Đức Hợp, Hưng Yên, Lễ Đại Phan tại Tuyên Quang mang nét đặc trưng miền núi, với sự tham gia của các dân tộc lân cận như Tày, Nùng.

Nấu các món ăn truyền thống người Sán Dìu

Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hoá

Lễ Đại Phan là sản phẩm du lịch văn hóa tiềm năng, kết hợp với các điểm đến như Tân Trào, Na Hang, và cao nguyên đá Đồng Văn. Năm 2025, Tuyên Quang đặt mục tiêu đón 2,6 triệu lượt khách, với các tour trải nghiệm văn hóa Sán Dìu tại Yên Sơn và Chiêm Hóa. Du khách có thể tham gia múa lân, hát Soọng Cô, và thưởng thức ẩm thực như bánh chưng, rượu men lá. Các homestay tại Chiêm Hóa và Yên Sơn, với sự hỗ trợ chuyển đổi số, mang đến trải nghiệm gần gũi.

Các dự án bảo tồn bao gồm tổ chức lớp dạy tiếng Sán Dìu, ghi âm dân ca Soọng Cô, và tư liệu hóa nghi thức Lễ Đại Phan. Tuy nhiên, cần đầu tư quảng bá qua công nghệ số và đào tạo nghệ nhân trẻ để duy trì di sản.

Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản

Lễ Đại Phan đối mặt với nguy cơ mai một do tiếng Sán Dìu ngày càng ít người sử dụng, đặc biệt ở giới trẻ. Sự hiện đại hóa và di cư khỏi làng bản cũng làm giảm số người tham gia. Tuyên Quang cần mở lớp dạy Soọng Cô, tổ chức lễ hội quy mô lớn hơn, và phát triển tour du lịch văn hóa như “Hành trình khám phá Sán Dìu” để bảo tồn và quảng bá di sản.

Lễ Đại Phan là di sản quý báu của người Sán Dìu, thể hiện tín ngưỡng, đoàn kết, và bản sắc văn hóa Tuyên Quang. Với nghi thức linh thiêng và phần hội sôi động, lễ hội góp phần định vị Tuyên Quang như điểm đến du lịch văn hóa độc đáo, đồng thời bảo tồn giá trị truyền thống trong thời đại mới.

Các loại dao được sử dụng trong lễ Đại Phan là dao thật