Lễ cúng Thần Rừng của người Pu Péo Hà Giang – Nét đẹp văn hóa cần được lưu truyền
Lễ cúng Thần Rừng của người Pu Péo, một di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, là nghi lễ độc đáo thể hiện lòng tôn kính thiên nhiên và ý thức bảo vệ rừng của cộng đồng dân tộc ít người tại tỉnh Tuyên Quang. Được tổ chức vào ngày 6/6 âm lịch tại các xã như Phố Bảng và Yên Minh, lễ hội không chỉ cầu mong bình an, mùa màng bội thu, mà còn giáo dục cộng đồng về trách nhiệm gìn giữ môi trường. Người Pu Péo tại Tuyên Quang đã giữ gìn nghi lễ này như một biểu tượng văn hóa, góp phần làm phong phú bản sắc tỉnh nhà.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Lễ cúng Thần Rừng, được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2012 (Quyết định 5079/QĐ-BVHTTDL), là một tập quán tín ngưỡng lâu đời của người Pu Péo, một trong những dân tộc ít người nhất Việt Nam. Theo truyền thuyết được lưu truyền tại xã Phố Là, rừng cấm là nơi trú ngụ của Thần Rừng, vị thần bảo vệ dân làng khỏi bệnh tật, thiên tai, và mang lại vụ mùa năng suất. Người Pu Péo tin rằng mỗi khu rừng, ngọn núi đều có linh hồn, và việc cúng Thần Rừng là cách bày tỏ lòng biết ơn, cầu mong sự che chở từ thiên nhiên và tổ tiên.
Nghi lễ mang ý nghĩa tín ngưỡng đa thần, phản ánh triết lý sống hài hòa với môi trường của người Pu Péo. Ngoài việc cầu mưa thuận gió hòa, lễ hội còn nhấn mạnh trách nhiệm bảo vệ rừng cấm – nơi được coi là thiêng liêng, không được phép chặt phá hay săn bắt. Theo ông Củng Diu Pháng, một người dân tại xã Phố Bảng, “Lễ cúng Thần Rừng là lời hứa của cha ông, nhắc nhở chúng tôi bảo vệ rừng như bảo vệ chính cuộc sống của mình.” Lễ hội không chỉ là nghi thức tâm linh mà còn là bài học giáo dục về ý thức môi trường, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu và suy thoái tài nguyên.
Vật phẩm dê sẽ được đưa lên tế cúng
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Lễ cúng Thần Rừng được tổ chức tại bìa rừng, thường trên một gò đất cao gần thôn Chúng Chải, xã Phố Bảng. Nghi lễ gồm hai phần chính: cúng dâng lễ (cúng sống) và cúng chính, kết hợp với các hoạt động văn hóa dân gian, tạo nên không gian linh thiêng và đoàn kết.
Phần cúng dâng lễ
Trước ngày 6/6 âm lịch, dân làng họp bàn tại nhà trưởng bản để phân công nhiệm vụ, từ chuẩn bị lễ vật đến dọn dẹp khu vực cúng. Lễ vật bao gồm hai đôi gà (trống, mái) tượng trưng cho sự sinh sôi, một con dê có sừng, cơm nắm, trứng luộc, ba chai rượu, hương, và giấy vàng. Đàn cúng được dựng từ cành cây nhỏ, giữ nguyên lá, cắm xuống đất, quay mặt về rừng cấm – nơi Thần Rừng được tin là trú ngụ. Lễ vật được đặt trên lá chuối hoặc nong tre, chia thành hai mâm: mâm trên (bát bảo hộ đất nước: thịt nạc, gan, tim, tiết) và mâm dưới (bát bảo vệ bản làng: thức ăn chay).
Thầy cúng (Pế mổ), người có uy tín trong làng, thực hiện nghi lễ dâng lễ sống sau khi rửa mặt bằng nước trầm hương và xúc miệng bằng nước muối. Mỗi gia đình cử một đại diện, thường là chủ hộ, mang lễ vật đến nhà gần rừng nhất để chuẩn bị. Nghi thức này thể hiện lòng thành kính, cầu xin Thần Rừng và tổ tiên chứng giám, mang lại bình an cho dân làng.
Phần úng chính
Trong phần cúng chính, thầy cúng mặc trang phục truyền thống Pu Péo, đứng trước đàn cúng, khấn tạ Thần Rừng và tổ tiên. Bài khấn kể lại công lao của thần linh trong việc che chở mùa màng, bảo vệ bản làng, và cầu mong sức khỏe, vụ mùa năng suất. Lễ vật được làm chín (gà, dê luộc) và dâng lên lần nữa. Một con dao nhỏ được dùng để chia lễ vật cho các vong hồn lang thang, thể hiện sự chia sẻ với thế giới tâm linh.
Sau nghi lễ, dân làng quây quần bên bìa rừng, thưởng thức bữa ăn chung với cơm nắm, trứng luộc, và thịt dê, trò chuyện về mùa vụ và cuộc sống. Các hoạt động văn hóa như hát dân ca Pu Péo, với lời ca mộc mạc về thiên nhiên và tổ tiên, cùng các trò chơi dân gian như đánh cù, ném quả bông, và đánh cầu lông gà, tạo nên không khí vui tươi. Những cô gái Pu Péo trong trang phục thổ cẩm sặc sỡ, thêu hoa văn hình cây cỏ, góp phần làm rực rỡ không gian lễ hội.
Mâm cỗ đầy đủ những vật phẩm dâng lên lễ cúng
Địa phương tổ chức
Lễ cúng Thần Rừng được tổ chức chủ yếu tại thôn Chúng Chải, xã Phố Bảng, nơi tập trung đông người Pu Péo nhất. Các xã Bạch Đích, Yên Minh và Yên Cường cũng duy trì nghi lễ theo phong tục, tuân thủ luật tục không xâm phạm rừng thiêng.
Tại Phố Bảng, lễ hội diễn ra trên một gò đất cao, dưới tán rừng nguyên sinh, thu hút cả người dân và du khách. Với địa hình núi đá hiểm trở, mang đến không gian huyền bí, nơi người Pu Péo thực hiện nghi lễ bên những cây cổ thụ hàng trăm năm tuổi. Mỗi địa phương đều có những khu rừng cấm được bảo vệ nghiêm ngặt, với các quy định cấm chặt cây, săn bắt, hoặc xâm phạm, đảm bảo sự linh thiêng của nghi lễ.
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng
Lễ cúng Thần Rừng là biểu tượng của tín ngưỡng đa thần, thể hiện triết lý sống hài hòa với thiên nhiên của người Pu Péo. Theo bà Cháng Pháng Xén, một nghệ nhân tại Phố Bảng, “Rừng là ngôi nhà của thần linh và tổ tiên. Cúng Thần Rừng là cách chúng tôi giữ lời hứa bảo vệ thiên nhiên, để con cháu được hưởng sự che chở của rừng.” Nghi lễ không chỉ cầu mong bình an mà còn giáo dục ý thức bảo vệ môi trường, đặc biệt trong bối cảnh tài nguyên rừng ngày càng bị đe dọa.
Hát dân ca Pu Péo, với giai điệu sâu lắng, là kho tàng văn hóa phi vật thể, truyền tải những câu chuyện về thiên nhiên, mùa màng, và cuộc sống. Lễ hội củng cố tinh thần đoàn kết, giúp người Pu Péo, dù chỉ có 750 người, duy trì bản sắc trước nguy cơ đồng hóa. Các luật tục bảo vệ rừng cấm cũng là bài học quý giá về quản lý tài nguyên bền vững.
Thầy cúng bắt đầu vào Lễ cúng Thần Rừng của người Pu Péo Hà Giang
Tiềm năng du lịch và bảo tồn
Lễ cúng Thần Rừng là một sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo, thu hút du khách đến Tuyên Quang để khám phá tín ngưỡng và lối sống của người Pu Péo. Kết hợp với Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Cao nguyên đá Đồng Văn, lễ hội mang đến trải nghiệm về văn hóa và thiên nhiên. Du khách có thể tham gia các hoạt động như thưởng thức cơm nắm, thịt luộc, hát dân ca, và chơi trò đánh cù, hòa mình vào không gian văn hóa Pu Péo.
Tỉnh Tuyên Quang đã triển khai các dự án bảo tồn, bao gồm tư liệu hóa nghi thức, ghi âm dân ca, và tổ chức lớp học truyền dạy văn hóa Pu Péo. Năm 2018, lễ cúng Thần Rừng được tái hiện tại Làng Văn hóa Du lịch các Dân tộc Việt Nam, góp phần quảng bá di sản. Các chương trình giáo dục về bảo vệ rừng cũng được lồng ghép, khuyến khích cộng đồng tham gia giữ gìn môi trường.
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Lễ cúng Thần Rừng đối mặt với thách thức khi dân số Pu Péo ít, nguy cơ đồng hóa cao, và số nghệ nhân trẻ giảm dần. Nhiều bạn trẻ rời bản làng, khiến việc truyền dạy nghi lễ và dân ca gặp khó khăn. Để bảo tồn, tỉnh Tuyên Quang cần tổ chức lễ hội quy mô lớn hơn, kết hợp với các chương trình du lịch cộng đồng như “Hành trình khám phá văn hóa Pu Péo.” Các lớp học về hát dân ca và nghi thức cúng cần được mở rộng, khuyến khích thế hệ trẻ tham gia để duy trì di sản.
Lễ cúng Thần Rừng của người Pu Péo là di sản văn hóa quý báu, thể hiện sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, đồng thời khẳng định bản sắc của một dân tộc ít người tại Tuyên Quang. Với ý nghĩa tín ngưỡng và giáo dục, lễ hội là lời thề giữ rừng, đồng thời là cầu nối để thế hệ mai sau trân trọng văn hóa và môi trường.
