Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên là di sản đặc sắc không chỉ bởi giá trị âm nhạc cổ truyền, mà còn là một chỉnh thể văn hóa bao trùm cả không gian sinh hoạt, tín ngưỡng, lễ hội và thế giới tâm linh của con người. Không gian cồng chiêng hiện diện trong mọi sự kiện lớn nhỏ trong đời sống đồng bào: từ lễ hội nông nghiệp, nghi lễ vòng đời người (sinh, trưởng thành, kết hôn, tang lễ) đến các sinh hoạt cộng đồng trong buôn làng. Qua tiếng chiêng, người dân gửi gắm ước nguyện về mùa màng bội thu, sức khỏe dồi dào, an khang thịnh vượng và kết nối linh thiêng với tổ tiên, thần linh.
Chủ nhân của không gian văn hóa cồng chiêng chính là các dân tộc thuộc hai nhóm ngôn ngữ lớn: Nhóm ngữ hệ Môn – Khơ Me (Nam Á): Ba Na, M’nông, Xơ Đăng, Gié-Triêng, Rơ Măm, Mạ, Cơ Ho, Brâu…Nhóm ngữ hệ Nam Đảo (Malayo-Polynesia): Ê Đê, Jrai, Chu Ru…
Tại địa bàn hành chính mới của Đắk Lắk, các dân tộc Ê Đê, M’nông, Ba Na…hiện vẫn lưu giữ không gian văn hóa cồng chiêng một cách sống động tại các buôn làng như Buôn Ako Dhông, buôn Kô Tam, các xã vùng Lắk, Cư M’gar, Krông Ana, Krông Bông, Buôn Đôn…
Vật thiêng và nghi lễ âm thanh
Cồng chiêng không chỉ là nhạc cụ, mà là vật thiêng chứa đựng sức mạnh siêu nhiên theo quan niệm dân gian. Người Tây Nguyên tin rằng trong mỗi chiếc chiêng đều có một vị thần trú ngụ, mang tính nam hay nữ tùy theo từng dân tộc. Chiêng sau khi được mua về từ người Việt, người Khmer hoặc Lào, phải trải qua quá trình gò – chỉnh âm – hiến sinh thần linh thì mới thực sự trở thành linh vật của buôn làng.
Chính vì vậy, âm thanh của cồng chiêng mang tính thiêng liêng – như một “ngôn ngữ giao tiếp” giữa người sống với thế giới vô hình. Mỗi tộc người đều có biên chế dàn chiêng riêng cùng các bản nhạc chiêng đặc trưng cho từng loại nghi lễ. Ví dụ:
- Dân tộc Ê Đê thường dùng dàn chiêng 9 chiếc và 1 trống trong lễ cầu mùa, trong khi lễ tang chỉ sử dụng 2 chiêng núm và 1 chiêng bằng.
- M’nông sử dụng 6 chiêng đồng trong lễ cúng thần, nhưng dùng 6 chiêng nứa trong tang lễ.
- Xơ Đăng dùng bộ H’lênh gồm 11 chiếc cho tang lễ (3 cồng, 8 chiêng)…
Sự đa dạng này không chỉ phản ánh bản sắc mỗi tộc người mà còn cho thấy chiều sâu âm nhạc dân gian và ngôn ngữ tâm linh phong phú.
Âm nhạc, vũ điệu và sắc phục lễ hội
Cồng chiêng Tây Nguyên không thể tách rời khỏi nhảy múa nghi lễ, thường do phụ nữ đảm nhiệm, nhưng cũng có cộng đồng không phân biệt giới tính người múa. Mỗi điệu múa mang bản sắc riêng, gắn với tiết tấu chiêng và hoàn toàn không thể “mượn” hay “diễn lại” ở nơi khác.
Trang phục biểu diễn trong các dịp lễ hội được chọn lọc kỹ lưỡng: áo choàng, váy dệt thổ cẩm, trang sức bạc, vòng đồng thắt eo, vòng chuông cổ chân… Khi cồng chiêng vang lên, kết hợp với bước múa uyển chuyển, tiếng lắc chuông lan tỏa trong không gian rừng núi – tất cả tạo nên một hình ảnh huyền nhiệm, linh thiêng và đậm chất Tây Nguyên.
Đắk Lắk – nơi di sản cồng chiêng tiếp tục được “sống”
Năm 2005, Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đến năm 2008, di sản này được chuyển vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Ngày nay, trong bối cảnh địa giới Đắk Lắk được mở rộng, di sản cồng chiêng không chỉ còn là “của đồng bào Tây Nguyên”, mà đã trở thành tài sản văn hóa quý giá của toàn tỉnh. Việc gìn giữ và phát huy không gian văn hóa cồng chiêng – thông qua giáo dục văn hóa, tổ chức lễ hội, hỗ trợ nghệ nhân, xây dựng buôn làng du lịch văn hóa – chính là cách để Đắk Lắk tiếp tục nuôi dưỡng một di sản sống, trường tồn cùng cộng đồng.