Đội cồng chiêng xã Chư Đang Ya cùng du khách xoang trong nhịp chiêng ngân vang

Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên, được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (Quyết định 5079/QĐ-BVHTTDL, ngày 27/12/2012) và Kiệt tác Di sản văn hóa phi vật thể nhân loại bởi UNESCO (2005), là biểu tượng văn hóa độc đáo của các dân tộc Tây Nguyên. Di sản này không chỉ là âm nhạc mà còn là không gian văn hóa, tín ngưỡng, và đời sống tinh thần của các cộng đồng dân tộc tại Gia Lai mới (bao gồm Gia Lai cũ và Bình Định), Kon Tum, Đắk Lắk, Đắk Nông, và Lâm Đồng. Cồng chiêng gắn bó với các lễ hội, nghi lễ, và sinh hoạt cộng đồng, trở thành cầu nối giữa con người và thần linh, đồng thời là nguồn lực quan trọng để phát triển du lịch văn hóa tại Gia Lai mới.

Nguồn gốc và ý nghĩa của Không gian văn hóa Cồng chiêng

Cồng chiêng, với tên tiếng Anh là gong, bắt nguồn từ thời kỳ đồ đồng, phát triển từ đàn đá và chiêng đá cách đây hàng ngàn năm. Tại Gia Lai mới, cồng chiêng là biểu tượng của sự giàu có, quyền lực, và tâm linh của các dân tộc như Gia Rai, Ba Na, và Ê Đê. Theo quan niệm của người dân Tây Nguyên, cồng chiêng là phương tiện giao tiếp với thần linh, mang lời cầu nguyện về mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, và cuộc sống bình an. Các hoa văn trên cồng chiêng thay đổi qua từng thời kỳ, phản ánh đời sống văn hóa và tín ngưỡng của cộng đồng.

Cồng chiêng không chỉ là nhạc cụ mà còn là biểu tượng của sự đoàn kết. Trong lịch sử, một bộ cồng chiêng có giá trị lớn, tương đương 2 con voi hoặc 20 con trâu, chỉ những gia đình khá giả mới sở hữu. Ngày nay, cồng chiêng vẫn được bảo tồn như một di sản quý giá, được trình diễn trong các lễ hội và sự kiện văn hóa, góp phần quảng bá bản sắc dân tộc Gia Rai và Ba Na đến du khách trong và ngoài nước.

Nghi thức và hoạt động đặc sắc

Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên bao gồm các nghi thức và hoạt động phong phú, được thể hiện qua hai phần chính: phần lễ và phần hội.

Phần lễ

Phần lễ gắn liền với các nghi thức tâm linh, thường diễn ra trong các dịp như lễ đâm trâu, lễ bỏ mả, hoặc lễ mừng lúa mới:

• Lễ đâm trâu: Các bài chiêng Cheng, Spo, Pru được trình diễn tại các xã như Ia Kly (huyện Chư Păh, Gia Lai mới), với âm thanh hào hùng, tái hiện cuộc chiến đấu của các tù trưởng.
• Lễ bỏ mả: Dàn chiêng Arap vang lên tại các xã như Đồng Nai (huyện Kbang), với âm thanh trầm buồn, gửi lời từ biệt linh hồn người đã khuất.
• Lễ mừng lúa mới: Nghi thức cầu thần lửa và điệu múa Wă kwằng được tổ chức tại các buôn làng như Kon Jơ Dri (huyện Mang Yang), mang ý nghĩa cầu mùa màng bội thu.

Cồng chiêng được đánh bằng dùi cứng (gỗ), dùi mềm (gốc dứa dại hoặc vải bọc), hoặc cườm tay, tạo ra các âm sắc đa dạng: trầm đục, mãnh liệt, hoặc xa xăm. Sự phối hợp nhịp nhàng giữa các nghệ nhân tạo nên những bản hòa tấu phức tạp, lan tỏa cảm xúc mạnh mẽ.

Phần hội

Phần hội là nơi cồng chiêng tỏa sáng với các hoạt động văn hóa sôi động:

• Biểu diễn cồng chiêng: Các đội chiêng như đội nữ làng Leng (xã Tơ Tung, huyện Kbang) hay đội thanh thiếu niên làng Chuét 2 (phường Thắng Lợi, TP. Pleiku) trình diễn tại các sự kiện như Lễ hội hoa dã quỳ – núi lửa Chư Đăng Ya hoặc Festival Cồng chiêng Gia Lai 2023.
• Điệu múa truyền thống: Các điệu múa A ráp mồ ô, Ngày hội rông chiêng, và xoang được trình diễn cùng tiếng cồng chiêng, thu hút du khách tham gia.
• Giao lưu với du khách: Du khách được thử đánh cồng chiêng, uống rượu cần, và thưởng thức ẩm thực như cơm lam, gà nướng tại các làng du lịch cộng đồng như Kép (xã Ia Mơ Nông) hoặc Gri (xã Chư Đăng Ya).

Địa phương tổ chức

Không gian văn hóa Cồng chiêng được tổ chức tại nhiều địa điểm ở Gia Lai mới, đặc biệt tại các xã:

• Ia Kly, Kon Jơ Dri (huyện Chư Păh): Nơi người Gia Rai trình diễn cồng chiêng trong các lễ hội.
• Đồng Nai, Leng (huyện Kbang): Các đội chiêng nữ nổi tiếng với các tiết mục đặc sắc.
• Chuét 2 (phường Thắng Lợi, TP. Pleiku): Đội chiêng thanh thiếu niên biểu diễn thường xuyên tại chương trình “Cồng chiêng cuối tuần”.
• Gri (xã Chư Đăng Ya): Làng du lịch cộng đồng nổi bật với lễ hội hoa dã quỳ.

Cồng chiêng là loại nhạc cụ truyền thống làm nên văn hóa Việt Nam

Từ trung tâm TP. Pleiku, du khách có thể di chuyển đến các xã này qua Quốc lộ 19 hoặc đường tỉnh, với khoảng cách từ 20–50km. Lưu ý: Bình Định (nay thuộc Gia Lai mới) không có truyền thống cồng chiêng mà nổi bật với võ cổ truyền và hát bội.

Giá trị văn hóa và tín ngưỡng

Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên mang giá trị văn hóa và tín ngưỡng sâu sắc:

• Tín ngưỡng tâm linh: Cồng chiêng là cầu nối với thần linh, gửi gắm lời cầu nguyện về sức khỏe, mùa màng, và bình an.
• Bảo tồn bản sắc dân tộc: Các giai điệu cồng chiêng phản ánh đời sống, tâm tư của người Gia Rai, Ba Na, góp phần gìn giữ văn hóa truyền thống.
• Đoàn kết cộng đồng: Lễ hội cồng chiêng là dịp để người dân quây quần bên đống lửa, uống rượu cần, và nhảy múa, củng cố tình đoàn kết.

Di sản này không chỉ có ý nghĩa tại Gia Lai mới mà còn góp phần quảng bá văn hóa Tây Nguyên ra thế giới, như tại Lễ hội Âm thanh Thế giới 2023 ở Hàn Quốc, nơi các nghệ nhân Gia Rai chinh phục khán giả quốc tế.

Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa

Không gian văn hóa Cồng chiêng là động lực lớn để phát triển du lịch tại Gia Lai mới. Các sự kiện như Festival Cồng chiêng Gia Lai 2023 (với hơn 1.000 nghệ nhân) và Lễ hội hoa dã quỳ – núi lửa Chư Đăng Ya thu hút hàng chục ngàn du khách, mang lại nguồn thu nhập ổn định cho nghệ nhân (khoảng 100.000 VNĐ/người/buổi diễn). Các làng du lịch cộng đồng như Kép, Gri, và Kon So Lăh kết hợp cồng chiêng với trải nghiệm nhà rông, ẩm thực, và thiên nhiên, tạo nên sức hút đặc biệt.

Chính quyền Gia Lai mới đã tổ chức chương trình “Cồng chiêng cuối tuần – thưởng thức và trải nghiệm” tại TP. Pleiku, quảng bá văn hóa cồng chiêng đến du khách. Ngoài ra, các nghệ nhân còn tham gia các sự kiện quốc gia như Festival Tràng An 2022 (Ninh Bình), góp phần đưa hình ảnh Gia Lai ra toàn quốc và quốc tế.

Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản

Mặc dù có giá trị lớn, Không gian văn hóa Cồng chiêng đối mặt với một số thách thức:

• Thiếu nghệ nhân trẻ: Nhiều nghệ nhân lớn tuổi, trong khi thế hệ trẻ ít mặn mà với việc học đánh cồng chiêng.
• Kinh phí hạn chế: Việc bảo tồn và tổ chức lễ hội đòi hỏi nguồn lực lớn.
• Hiện đại hóa: Sự thay đổi lối sống khiến một số phong tục dần mai một.

Để bảo tồn di sản, Gia Lai mới đã triển khai:

• Đào tạo thế hệ trẻ: Thành lập các đội chiêng thanh thiếu niên như tại làng Chuét 2.
• Hỗ trợ nghệ nhân: Cung cấp kinh phí (100.000 VNĐ/buổi diễn) và mời biểu diễn tại nhà hàng, lễ hội.
• Quảng bá du lịch: Tăng cường truyền thông qua các festival và chương trình văn hóa.

Kết luận

Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên là linh hồn của Gia Lai mới, là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa con người và thiên nhiên. Với giá trị văn hóa, tín ngưỡng, và tiềm năng du lịch to lớn, di sản này không chỉ bảo tồn bản sắc dân tộc mà còn góp phần đưa Gia Lai mới trở thành điểm đến hấp dẫn trên bản đồ du lịch Việt Nam và quốc tế. Việc tiếp tục bảo tồn và phát huy cồng chiêng sẽ đảm bảo di sản này trường tồn cùng thời gian.