Hát kể sử thi liên hoàn là một phần trong đời sống đồng bào Ba Na ở Tây Nguyên
Hơmon (Sử thi) của người Ba Na, được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (Quyết định 4205/QĐ-BVHTTDL, ngày 19/12/2014), là kho tàng ngữ văn dân gian quý giá của dân tộc Ba Na tại Gia Lai mới (bao gồm các huyện Đăk Đoa, Đăk Pơ, Kbang, và Kông Chro). Những câu chuyện sử thi dài, được truyền miệng qua nhiều thế hệ, kể về các anh hùng, thần thoại, và đời sống văn hóa, phản ánh lịch sử, tâm tư, và tri thức bản địa. Hơmon không chỉ là di sản văn học mà còn là sợi dây kết nối cộng đồng Ba Na với tổ tiên, thiên nhiên, và thế giới tâm linh, đồng thời là điểm nhấn văn hóa thu hút du khách đến Gia Lai mới.
Nguồn gốc và ý nghĩa của Hơmon
Hơmon, tên gọi của sử thi trong ngôn ngữ Ba Na, ra đời từ xã hội nguyên thủy, mang dấu ấn tín ngưỡng vạn vật hữu linh. Đây là hình thức sinh hoạt dân gian truyền khẩu, được nghệ nhân kể hoặc hát trong những đêm nông nhàn, lễ hội, hoặc lúc nghỉ ngơi sau lao động. Sử thi Ba Na phản ánh lịch sử, xã hội, và thế giới quan của cộng đồng, lý giải các hiện tượng tự nhiên như sự hình thành trời đất, con người, hay các cuộc chiến tranh. Những câu chuyện về các anh hùng như Diông, Dư, Dăm Noi, hoặc Giông tái hiện chiến công kỳ vĩ, lao động, và tình yêu, gắn bó chặt chẽ với đời sống buôn làng.
Hơmon mang ý nghĩa văn hóa và tâm linh sâu sắc, là cầu nối giữa con người và tổ tiên, giữa thế giới hữu hình và vô hình. Các câu chuyện không chỉ giáo dục đạo lý, lòng dũng cảm, mà còn củng cố tinh thần đoàn kết cộng đồng. Với giá trị lịch sử, văn hóa, và khoa học, Hơmon là một phần bản sắc không thể thiếu của người Ba Na, góp phần làm giàu kho tàng văn hóa Tây Nguyên.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Hơmon được trình diễn trong các dịp đặc biệt, không theo lễ thức cố định mà tùy thuộc vào bối cảnh, với hai hình thức chính: phần lễ và phần hội.
Phần lễ
Phần lễ trong Hơmon gắn với các nghi thức tâm linh và sinh hoạt cộng đồng:
- Lễ cúng tổ tiên: Trước khi kể Hơmon, nghệ nhân thường thực hiện nghi thức dâng hương tại nhà rông hoặc nhà sàn ở các làng như Kông Pla (huyện Kbang) để tri ân tổ tiên và cầu mong câu chuyện được kể trôi chảy.
- Hát kể trong lễ hội: Hơmon thường xuất hiện trong các dịp như lễ mừng lúa mới, lễ cúng Yang (thần linh) tại các xã như Đăk Sơ Mei (huyện Đăk Đoa), với các đoạn sử thi về anh hùng Giông hoặc Dăm Noi.
- Nghi thức truyền dạy: Các nghệ nhân lớn tuổi truyền dạy Hơmon cho thế hệ trẻ tại các buổi sinh hoạt cộng đồng, như tại làng Đê Kôn (huyện Kông Chro), để bảo tồn di sản.
Phần lễ mang tính trang nghiêm, thể hiện sự kính trọng với tổ tiên và giá trị văn hóa Ba Na.
Phần hội
Phần hội là nơi Hơmon tỏa sáng với các màn trình diễn đầy cảm xúc:
- Hát kể sử thi: Nghệ nhân trình diễn Hơmon bằng hai hình thức: hơri (kể chuyện bình thường để dẫn dắt) và hơmon (hát các đoạn văn vần, gọi là pơđơk). Các buổi diễn có thể kéo dài nhiều giờ, thậm chí nhiều đêm, như tại làng Đăk Tơ Pang (huyện Kông Chro).
- Kể chuyện anh hùng: Các câu chuyện về Giông thử tài, Dăm Hơ Dang weng kong, hoặc Giông, Giỡ bán ghè thần Rang Blo được kể với giọng hát trầm bổng, kết hợp từ đệm và luyến láy, tạo sự sinh động.
- Giao lưu với du khách: Du khách được mời nghe Hơmon, tìm hiểu ý nghĩa các câu chuyện, hoặc tham gia hát đối đáp tại các sự kiện như Festival Cồng chiêng Gia Lai hoặc các làng du lịch cộng đồng như Đăk Sơ Mei.
Địa phương tổ chức
Hơmon được trình diễn tại các huyện thuộc Gia Lai mới:
- Đăk Đoa: Các làng như Đăk Sơ Mei, nơi tổ chức Hơmon trong lễ mừng lúa mới.
- Đăk Pơ: Làng Kông Pla nổi tiếng với các nghệ nhân như A Lưu, trình diễn sử thi Giông thử tài.
- Kbang: Làng Đông Nai tổ chức Hơmon trong các buổi sinh hoạt cộng đồng.
- Kông Chro: Làng Đăk Tơ Pang và Đê Kôn là trung tâm bảo tồn Hơmon, với các nghệ nhân tiêu biểu.
Từ TP. Pleiku, du khách có thể di chuyển đến các làng này qua Quốc lộ 19 hoặc đường tỉnh, với khoảng cách từ 30–70km. Các buổi Hơmon thường miễn phí, nhưng du khách có thể đóng góp khoảng 50.000–100.000 VNĐ để hỗ trợ nghệ nhân.
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng
Hơmon của người Ba Na mang giá trị văn hóa và tín ngưỡng sâu sắc:
- Bảo tồn lịch sử và tri thức bản địa: Các câu chuyện Hơmon tái hiện quá khứ, lý giải nguồn gốc con người, thiên nhiên, và xã hội, như sự hình thành trời đất trong sử thi Giông long.
- Giáo dục đạo lý: Hơmon truyền tải bài học về lòng dũng cảm, sự hy sinh, và cách ứng xử với thiên nhiên và cộng đồng.
- Tâm linh và đoàn kết: Là cầu nối với tổ tiên và thần linh, Hơmon củng cố tinh thần đoàn kết trong buôn làng, đặc biệt trong các lễ hội.
Di sản này không chỉ là niềm tự hào của người Ba Na mà còn góp phần làm phong phú kho tàng văn hóa phi vật thể Tây Nguyên, được UNESCO ghi nhận trong bối cảnh bảo tồn văn hóa dân tộc thiểu số.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa
Hơmon là một thế mạnh du lịch văn hóa của Gia Lai mới. Các sự kiện như Festival Cồng chiêng Gia Lai hoặc các buổi sinh hoạt tại làng du lịch cộng đồng như Đăk Sơ Mei thu hút du khách muốn khám phá văn hóa Ba Na. Du khách có thể kết hợp nghe Hơmon với trải nghiệm nhà rông, thưởng thức ẩm thực như cơm lam, gà nướng (giá 30.000–50.000 VNĐ/món), hoặc tham quan các điểm đến như Hồ Ayun Hạ (huyện Đăk Pơ).
Chính quyền Gia Lai mới đã quảng bá Hơmon qua các festival và tour du lịch, như các chương trình tại làng Kông Pla, kết hợp với các điểm đến lân cận như Vinpearl Nha Trang (cách Pleiku khoảng 5–6 tiếng di chuyển). Các nghệ nhân như A Lưu và A Jar được hỗ trợ để trình diễn và truyền dạy, với thù lao khoảng 100.000 VNĐ/buổi.
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Hơmon đối mặt với một số thách thức:
- Thiếu nghệ nhân trẻ: Nhiều nghệ nhân cao tuổi, như Yă Ngao hoặc A Lưu, trong khi thế hệ trẻ ít học kể Hơmon do yêu cầu trí nhớ và sức khỏe cao.
- Nguy cơ mai một: Sự hiện đại hóa khiến Hơmon ít được thực hành trong đời sống hàng ngày.
- Kinh phí hạn chế: Việc sưu tầm, ghi âm, và xuất bản Hơmon đòi hỏi nguồn lực lớn.
Để bảo tồn di sản, Gia Lai mới đã triển khai:
- Sưu tầm và xuất bản: Các công trình như Giông thử tài và Dăm Hơ Dang weng kong được ghi âm, văn bản hóa, và xuất bản song ngữ Việt–Ba Na bởi các nhà nghiên cứu như Nguyễn Tiến Dũng.
- Đào tạo thế hệ trẻ: Tổ chức các lớp học kể Hơmon tại các làng như Đê Kôn và trường học địa phương.
- Quảng bá du lịch: Đưa Hơmon vào các festival và làng du lịch cộng đồng, kết hợp với các sự kiện quốc tế như Lễ hội Âm thanh Thế giới 2023 tại Hàn Quốc.
Kết luận
Hơmon (Sử thi) của người Ba Na là linh hồn văn hóa của Gia Lai mới, là kho tàng ngữ văn dân gian lưu giữ lịch sử, tri thức, và tâm hồn dân tộc. Với giá trị văn hóa, tâm linh, và tiềm năng du lịch, Hơmon không chỉ bảo tồn bản sắc Ba Na mà còn thu hút du khách khám phá vẻ đẹp Tây Nguyên. Những nỗ lực sưu tầm, truyền dạy, và quảng bá sẽ giúp di sản này tiếp tục vang vọng, mang lại trải nghiệm văn hóa sâu sắc cho cộng đồng và du khách.
