Hò thuốc cá bắt nguồn từ nghề chế thuốc thả xuống khe, suối để bắt cá
Giới thiệu
Hò thuốc cá, một loại hình dân ca độc đáo kết hợp với tri thức dân gian, là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được công nhận theo Quyết định 607/QĐ-BVHTTDL ngày 03/02/2021. Tại tỉnh Quảng Trị mới (sáp nhập từ Quảng Bình và Quảng Trị theo Nghị quyết 202/2025/QH15, hiệu lực từ 1/7/2025), Hò thuốc cá được lưu truyền tại huyện Minh Hóa, đặc biệt ở các cộng đồng người Nguồn. Loại hình này không chỉ phản ánh văn hóa lao động mà còn mang ý nghĩa tâm linh, cầu mong vụ mùa tôm cá dồi dào, góp phần bảo tồn bản sắc và thúc đẩy du lịch văn hóa tại Quảng Trị.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Hò thuốc cá bắt nguồn từ tập quán đánh bắt cá của người Nguồn ở Minh Hóa, Quảng Trị, khi họ sử dụng các loại thuốc từ cây cỏ để thả xuống khe suối, làm cá mê man và dễ bắt. Những câu hò được cất lên trong quá trình này, vừa để động viên tinh thần lao động, vừa cầu mong thần linh phù hộ. Theo nghệ nhân Hồ Văn Thanh tại xã Hóa Hợp, Minh Hóa, Hò thuốc cá ra đời từ hàng trăm năm trước, gắn liền với đời sống sinh hoạt và tín ngưỡng của người dân vùng núi.
Hò thuốc cá mang ý nghĩa văn hóa và tâm linh sâu sắc, thể hiện sự gắn bó giữa con người và thiên nhiên. Ông Nguyễn Văn Hùng, bô lão tại Minh Hóa, chia sẻ: “Hò thuốc cá là lời cầu nguyện cho tôm cá đầy khoang, mùa màng thuận lợi, đồng thời là cách giữ gìn truyền thống của người Nguồn.” Loại hình này còn giáo dục thế hệ trẻ về tri thức dân gian và giá trị lao động, giúp bảo tồn bản sắc dân tộc trong bối cảnh hiện đại hóa.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Hò thuốc cá thường được tổ chức vào mùa xuân, từ tháng 1 đến tháng 3 âm lịch, tại các khe suối ở Minh Hóa, như suối Rào Nưa hoặc suối Khe Rồng. Buổi trình diễn bao gồm hai phần chính: nghi lễ và phần hội, kết hợp giữa tâm linh và không khí cộng đồng.
Phần lễ
Trước khi bắt đầu, người dân chuẩn bị lễ vật gồm gà luộc, xôi, rượu, trầu cau, và các loại thuốc cá làm từ cây rừng như dây lòi, cây bả cá. Tại bờ suối, bàn thờ được lập để cúng thần sông, thần núi, cầu mong tôm cá dồi dào và bình an. Thầy cúng, thường là người cao niên uy tín, đọc bài khấn bằng tiếng Nguồn, kể về công đức thần linh và lịch sử đánh bắt của cộng đồng. Các câu hò thuốc cá được cất lên, với giai điệu trầm bổng, mô phỏng nhịp điệu lao động.
Nghi thức cúng kéo dài từ sáng đến trưa, sau đó thuốc cá được thả xuống suối, và người dân bắt đầu đánh bắt. Lễ vật được chia sẻ sau lễ cúng, thể hiện tinh thần đoàn kết. Một số thôn còn tổ chức rước nước từ suối về làng, cầu nguồn nước sạch và vụ mùa năng suất.
Phần hội
Phần hội là dịp để người dân Minh Hóa thể hiện tài năng hát hò và kỹ năng đánh bắt. Các nhóm nam nữ đối đáp qua những câu hò thuốc cá, với lời ca kể về thiên nhiên, lao động, và tình yêu quê hương. Giai điệu chậm rãi, kết hợp với tiếng mõ tre và tiếng nước chảy, tạo nên không khí gần gũi, mộc mạc. Bà Trần Thị Mai, nghệ nhân tại Hóa Hợp, chia sẻ: “Hò thuốc cá không chỉ là hát, mà là cách chúng tôi kể chuyện cuộc sống và truyền dạy cho con cháu.”
Tái hiện điệu hò thuốc cá của người Nguồn ở Minh Hóa, Quảng Trị
Các hoạt động như thi bắt cá, kéo co, và múa truyền thống cũng được tổ chức. Người dân mặc trang phục Nguồn, với hoa văn thổ cẩm đặc trưng, làm nổi bật bản sắc văn hóa. Bữa ăn cộng đồng với các món như cá suối nướng, xôi nếp, và rượu men lá càng tăng thêm không khí giao lưu.
Địa phương tổ chức
Hò thuốc cá được tổ chức chủ yếu tại huyện Minh Hóa, tỉnh Quảng Trị mới, đặc biệt ở các xã Hóa Hợp, Yên Hóa, và Dân Hóa, nơi cộng đồng người Nguồn sinh sống. Minh Hóa, với địa hình núi non và hệ thống khe suối phong phú, là không gian lý tưởng cho Hò thuốc cá. Các điểm đến lân cận như Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng, Thành cổ Quảng Trị, và bãi biển Cửa Tùng bổ sung sức hút du lịch, tạo cơ hội trải nghiệm Hò thuốc cá trong không gian văn hóa và thiên nhiên.
Tỉnh Quảng Trị mới, với diện tích hơn 8.000 km² sau sáp nhập, là nơi bảo tồn và phát huy Hò thuốc cá. Các khe suối và đình làng được giữ gìn, trở thành điểm đến văn hóa độc đáo.
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng
Hò thuốc cá là biểu tượng của tri thức dân gian và tín ngưỡng của người Nguồn, thể hiện sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên. Các nghi thức cúng và câu hò bảo tồn ngôn ngữ, âm nhạc, và phong tục dân tộc. Ông Lê Văn Quang, cán bộ văn hóa Minh Hóa, nhấn mạnh: “Hò thuốc cá là di sản quý, giúp người dân Quảng Trị giữ gìn bản sắc và lan tỏa giá trị văn hóa.” Loại hình này còn có giá trị giáo dục, khuyến khích thế hệ trẻ học tiếng Nguồn và tìm hiểu về nghề đánh bắt truyền thống.
So với các dân ca khác như Hò khoan Lệ Thủy, Hò thuốc cá mang nét đặc trưng của vùng núi, với lời ca mộc mạc và giai điệu gắn liền với lao động.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa
Hò thuốc cá là sản phẩm du lịch văn hóa tiềm năng, kết hợp với các điểm đến như Phong Nha – Kẻ Bàng, Địa đạo Vịnh Mốc, và Vũng Chùa – Đảo Yến. Năm 2025, Quảng Trị đặt mục tiêu đón 3 triệu lượt khách, với các tour trải nghiệm Hò thuốc cá tại Minh Hóa. Du khách có thể tham gia hát hò, học cách làm thuốc cá, và thưởng thức ẩm thực địa phương như cá suối nướng và xôi nếp. Các homestay tại Minh Hóa, được hỗ trợ chuyển đổi số, mang đến trải nghiệm gần gũi.
Các dự án bảo tồn bao gồm ghi âm các bài hò, tổ chức lớp dạy tiếng Nguồn, và tư liệu hóa nghi thức. Tuy nhiên, cần tăng cường quảng bá qua công nghệ số và đào tạo nghệ nhân trẻ để duy trì di sản.
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Hò thuốc cá đối mặt với nguy cơ mai một do tiếng Nguồn ngày càng ít người sử dụng và sự suy giảm của nghề đánh bắt truyền thống. Giới trẻ ít tham gia, trong khi các nghệ nhân cao tuổi ngày càng ít. Để bảo tồn, Quảng Trị cần mở lớp dạy Hò thuốc cá, tổ chức hội thi, và lồng ghép vào các sự kiện du lịch. Các tour du lịch văn hóa, như “Hành trình khám phá Hò thuốc cá Minh Hóa,” cần được phát triển, kết hợp với quảng bá qua website và mạng xã hội. Việc bảo vệ môi trường khe suối cũng cần được chú trọng để duy trì không gian trình diễn.
Hò thuốc cá là di sản quý báu, thể hiện bản sắc văn hóa và sự gắn bó của người Nguồn với thiên nhiên. Với giai điệu sâu lắng và nghi thức độc đáo, di sản này góp phần định vị Quảng Trị như điểm đến du lịch văn hóa đặc sắc, đồng thời bảo tồn giá trị truyền thống trong thời đại mới.
