Hát Trống quân là một loại hình nghệ thuật dân ca đặc sắc của người Việt vùng đồng bằng sông Hồng và trung du miền Bắc, mang tính chất thi tài đối đáp giao duyên đôi lứa qua các câu hát lục bát đậm đà bản sắc văn hóa nông nghiệp truyền thống. Loại hình này không chỉ có giá trị nghệ thuật mà còn là một hoạt động sinh hoạt cộng đồng gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa, phong tục của người dân nơi đây.
Lịch sử hình thành và phát triển
Hát Trống quân có nguồn gốc truyền thống rất lâu đời, được cho là xuất hiện từ thời nhà Trần (thế kỷ XIII) trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông xâm lược. Truyền thuyết kể rằng, binh sĩ thời đó ngồi thành hai hàng đối diện nhau vừa hát đối đáp vừa đánh trống làm nhịp để giải trí vào những lúc nghỉ ngơi; sau chiến thắng, điệu hát này được phát triển rộng rãi trong dân gian vùng Bắc Bộ.
Ngoài ra, có giả thiết cho rằng hát trống quân còn được hình thành và phổ biến dưới thời vua Quang Trung (cuối thế kỷ XVIII) nhằm tạo không khí giải trí, động viên tinh thần binh sĩ trong các chiến dịch quân sự. Qua nhiều thế kỷ, hát trống quân trở thành hoạt động văn hóa gắn liền với dân sinh, vừa là trò chơi giao duyên, vừa là cách truyền đạt kinh nghiệm sống giữa nam nữ thanh niên nông thôn.
Đặc điểm và hình thức tổ chức
Hát Trống quân mang đậm nét đặc trưng của dân ca vùng đồng bằng Bắc Bộ với hình thức đối đáp giữa hai nhóm nam và nữ, mỗi bên thường từ 4-5 người, đứng hoặc ngồi ở hai bên dây trống quân.
Mỗi lượt hát là cuộc thi tài ứng khẩu, căn cứ vào các câu thơ lục bát hay biến thể lục bát: một người đại diện bên này hát xướng, bên kia lập tức đáp lại với vần điệu nhịp nhàng, linh hoạt, đòi hỏi sự nhanh trí và tài hoa trong ngôn từ. Người hát vừa hát vừa dùng que nhỏ gõ lên dây trống để giữ nhịp, tạo tiết tấu cho cuộc giao duyên. Các cuộc hát thường diễn ra vào dịp Tết Trung thu, hội làng, mùa thu hay những ngày nông nhàn sau mùa vụ thu hoạch.
Hai hình thức diễn xướng phổ biến là:
- Đám hát (hát thi thố đối đáp): Tổ chức có quy mô và tính tập thể, thường vào buổi tối ở sân đình hoặc bãi đất rộng tại địa phương.
- Sinh hoạt tự do: Cá nhân hoặc nhóm nhỏ hát trong lúc làm đồng, đi cấy hoặc khi nghỉ ngơi nhằm giải trí nhẹ nhàng.
Cấu trúc và nội dung
Mỗi lượt hát được gọi là một “trổ”, gồm ít nhất hai cặp câu thơ lục bát, thường kéo dài không quá 12-14 cặp. Nội dung các câu hát không chỉ là trao đổi tình cảm giao duyên mà còn phản ánh kinh nghiệm sống, lao động sản xuất, ca ngợi quê hương, đất nước, thể hiện sự tinh tế trong ngôn ngữ và cách vận dụng vần điệu. Sự ứng đối khéo léo, ý tứ, đôi khi hài hước, dí dỏm đã tạo nên sức hấp dẫn và chiều sâu nghệ thuật cho hát trống quân.
Chế tác và âm nhạc, phương thức diễn xướng
Trống quân là loại trống đặc biệt được chế tác giản đơn nhưng hiệu quả về âm thanh, gồm hai cọc tre cắm xuống đất cách nhau, một dây thép hoặc mây căng giữa, ở giữa có một thùng hoặc tấm ván úp lại trên hố đất nhỏ để tạo âm vang. Người hát dùng que tre gõ lên dây này để đánh nhịp cho câu hát, vừa làm nền vừa tạo điểm nhấn cho từng câu đối đáp.
Tiếng trống vang lên là dấu hiệu nhấn mạnh “lưu không” giữa câu, vừa thúc giục bên hát đáp lời vừa tạo nên tiết tấu đặc trưng, giúp người nghe cảm nhận nhịp điệu sinh động của màn đối đáp. Âm nhạc hát trống quân mang đậm tính dân gian, mộc mạc nhưng rất linh hoạt, hỗ trợ đắc lực cho phần lời hát.
Giá trị văn hóa
Hát Trống quân không chỉ là hình thức giải trí, giao lưu văn hóa mà còn là phương tiện bảo tồn, truyền tải giá trị ngôn ngữ, tâm hồn, trí tuệ của người dân nông thôn Bắc Bộ. Qua các câu hát, các thế hệ truyền đạt kinh nghiệm sống, tình cảm yêu thương, những quan niệm về đạo lý, nhân sinh quan đặc trưng của cộng đồng cư dân lúa nước. Hình thức dân ca này còn gắn kết tinh thần cộng đồng, tạo nên một nét đẹp văn hóa sinh động, làm phong phú đời sống tinh thần trong các dịp lễ hội truyền thống.
Hiện nay, nhiều địa phương tích cực bảo tồn hát trống quân thông qua các câu lạc bộ nghệ nhân, truyền dạy cho lớp trẻ nhằm giữ gìn di sản phi vật thể quý báu của dân tộc. Một số nghệ nhân hát trống quân đã được nhà nước vinh danh Nghệ nhân ưu tú, vẫn duy trì và phát triển nghệ thuật này trong sinh hoạt cộng đồng.
