Nghệ thuật hát bội – đặc sản Gia Lai

Hát Bội được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (Quyết định 2684/QĐ-BVHTTDL, ngày 25/8/2014), là một trong những biểu tượng văn hóa đặc sắc của Bình Định, nay thuộc Gia Lai mới. Loại hình nghệ thuật sân khấu truyền thống này kết hợp ca, múa, võ thuật, và diễn xuất, mang đến những câu chuyện lịch sử, anh hùng, và bài học đạo đức sâu sắc. Hát bội không chỉ là món ăn tinh thần của người dân xứ Nẫu mà còn là điểm nhấn văn hóa thu hút du khách đến khám phá vùng đất võ.

Nguồn gốc và ý nghĩa của Hát Bội

Hát bội, hay còn gọi là tuồng, xuất hiện từ thời nhà Trần (1226–1399) và phát triển mạnh mẽ tại Bình Định vào thời nhà Nguyễn. Được xem là cái nôi của nghệ thuật hát bội Việt Nam, Bình Định gắn liền với công lao của Đào Duy Từ, người đặt nền móng cho các đoàn hát bội vào thế kỷ XVII. Đến cuối thế kỷ XVIII, Đào Tấn, hậu tổ của nghệ thuật tuồng, đã nâng tầm hát bội bằng cách lập Học bộ đình tại làng Vinh Thạnh (thị xã An Nhơn), nơi đào tạo và trình diễn hơn 40 vở tuồng nổi tiếng. Hát bội Bình Định không chỉ là nghệ thuật mà còn là phương tiện giáo dục đạo lý, truyền tải các giá trị về lòng trung quân, tình gia đình, và tinh thần yêu nước.

Hát bội mang ý nghĩa tâm linh và văn hóa quan trọng, thường xuất hiện trong các lễ hội như lễ cầu ngư, lễ thanh minh, hoặc lễ Vía Bà tại các làng chài và đình miếu. Các vở tuồng răn dạy đạo đức, phê phán thói hư tật xấu, và ca ngợi những điều tốt đẹp, góp phần gắn kết cộng đồng và cầu mong mưa thuận gió hòa, cuộc sống bình an.

Nghi thức và hoạt động đặc sắc

Hát bội được tổ chức với hai phần chính: phần lễ và phần hội, kết hợp giữa nghi thức tâm linh và biểu diễn nghệ thuật.

Phần lễ

Phần lễ trong hát bội gắn với các nghi thức tâm linh và truyền thống:

• Lễ cúng tổ: Trước mỗi buổi diễn, các nghệ sĩ thực hiện lễ dâng hương tại đình làng hoặc nhà hát để tri ân tổ sư Đào Duy Từ và Đào Tấn, cầu mong buổi diễn thành công.
• Hát án: Được tổ chức tại các lễ hội như lễ cầu ngư ở làng chài Nhơn Hải (TP. Quy Nhơn) hoặc lễ Vía Bà ở Nhơn Phong (thị xã An Nhơn), với các vở tuồng ngắn mang ý nghĩa cầu an.
• Nghi thức dựng rạp: Gia chủ hoặc cộng đồng chọn ngày lành để dựng rạp hát tại đình, miếu, hoặc ruộng vườn, kèm theo câu đối liễn trang trí sân khấu, tạo không khí trang nghiêm.

Phần lễ thể hiện sự kính trọng với truyền thống và các vị thần linh, đồng thời tạo không khí linh thiêng trước khi trình diễn.

Phần hội

Phần hội là nơi hát bội tỏa sáng với các màn trình diễn sôi động:

• Biểu diễn tuồng: Các vở nổi tiếng như Quang Trung đại phá quân Thanh, Bùi Thị Xuân, Phạm Công – Cúc Hoa, hoặc Hộ sanh đàn được trình diễn tại Nhà hát Tuồng Đào Tấn (590 Nguyễn Thái Học, TP. Quy Nhơn) hoặc các lễ hội.
• Kết hợp múa võ: Các động tác võ thuật Bình Định được lồng ghép trong các màn diễn, sử dụng binh khí như song kiếm, đao, siêu côn, tạo nên sự hùng tráng và sống động.
• Giao lưu với du khách: Du khách được trải nghiệm hóa trang, học các động tác múa võ, hoặc nghe nghệ sĩ giới thiệu về cách xây dựng nhân vật tại các làng chài hoặc lễ hội như Lễ hội Nước Mặn (xã Phước Quang, huyện Tuy Phước).

Các nghệ sĩ hóa trang trước các vở hát bội

Địa phương tổ chức

Hát bội được tổ chức tại nhiều địa điểm thuộc Gia Lai mới (phần Bình Định cũ):

• Nhà hát Tuồng Đào Tấn (TP. Quy Nhơn): Trung tâm lưu giữ và trình diễn hát bội, cách trung tâm thành phố 2km, dễ dàng di chuyển bằng xe máy hoặc ô tô.
• Nhơn Hải, Nhơn Phong (thị xã An Nhơn): Các làng chài tổ chức hát bội trong lễ cầu ngư và lễ Vía Bà.
• Phước Quang (huyện Tuy Phước): Nổi tiếng với lễ hội Nước Mặn, nơi trình diễn các vở tuồng truyền thống.
• Vinh Thạnh (thị xã An Nhơn): Cái nôi của hát bội, nơi Đào Tấn từng lập Học bộ đình.

Từ TP. Quy Nhơn, du khách có thể đến các địa điểm này qua Quốc lộ 1A hoặc đường tỉnh, với khoảng cách từ 5–20km. Các đoàn hát bội không chuyên tại 12 làng quê cũng thường xuyên biểu diễn, đặc biệt trong dịp Tết và lễ hội.

Giá trị văn hóa và tín ngưỡng

Hát Bội mang giá trị văn hóa và tín ngưỡng sâu sắc:

• Giáo dục đạo lý: Các vở tuồng truyền tải bài học về lòng trung thành, tình bạn, và đạo làm người, phê phán thói hư tật xấu.
• Bảo tồn bản sắc dân tộc: Hát bội kết hợp ca, múa, võ thuật, và nhạc cụ dân tộc như trống, tạo nên một loại hình nghệ thuật độc đáo.
• Tâm linh và cộng đồng: Là tiết mục không thể thiếu trong các lễ hội cầu ngư, thanh minh, hát bội gắn kết người dân với truyền thống và thần linh.

Di sản này góp phần làm giàu bức tranh văn hóa của Gia Lai mới, đồng thời khẳng định vị thế của Bình Định là cái nôi của nghệ thuật tuồng Việt Nam.

Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa

Hát Bội là một thế mạnh du lịch văn hóa của Gia Lai mới. Các sự kiện như Lễ hội Nước Mặn hoặc các buổi biểu diễn tại Nhà hát Tuồng Đào Tấn thu hút hàng ngàn du khách mỗi năm. Du khách có thể kết hợp thưởng thức hát bội với khám phá các điểm đến như Tháp Chăm Dương Long (xã Tây Bình, huyện Tây Sơn), Biển Quy Nhơn, hoặc ẩm thực đặc sản như bánh ít lá gai, nem chợ Huyện (giá 20.000–50.000 VNĐ/món).

Chính quyền địa phương đã quảng bá hát bội qua các festival văn hóa và tích hợp vào các tour du lịch. Du khách có thể trải nghiệm hóa trang, học múa võ, hoặc xem biểu diễn với chi phí khoảng 50.000–100.000 VNĐ/người. Kết hợp với các điểm đến lân cận như Vinpearl Nha Trang (cách Quy Nhơn 4 tiếng di chuyển), hát bội Bình Định tạo nên hành trình khám phá văn hóa miền Trung đầy hấp dẫn.

Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản

Hát Bội đối mặt với một số thách thức:

• Kén khán giả: Loại hình nghệ thuật này khá phức tạp, ít thu hút giới trẻ so với các hình thức giải trí hiện đại.
• Thiếu nghệ nhân: Nhiều nghệ sĩ cao tuổi, trong khi thế hệ trẻ ít theo học hát bội.
• Kinh phí hạn chế: Việc duy trì các đoàn hát và tổ chức biểu diễn đòi hỏi nguồn lực lớn.

Để bảo tồn di sản, Gia Lai mới đã triển khai:

• Đào tạo thế hệ trẻ: Tổ chức các lớp học hát bội tại Nhà hát Tuồng Đào Tấn và các trường học.
• Hỗ trợ đoàn hát: Cung cấp kinh phí và sân khấu cho 12 đoàn hát bội không chuyên.
• Quảng bá du lịch: Đưa hát bội vào các lễ hội và tour du lịch, kết hợp với các điểm đến như VinWonders Nha Trang để thu hút du khách.

Kết luận

Hát Bội là linh hồn văn hóa của vùng đất võ Gia Lai mới, là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa nghệ thuật và tâm linh. Với sự kết hợp độc đáo của ca, múa, và võ thuật, di sản này không chỉ bảo tồn bản sắc dân tộc mà còn là điểm nhấn du lịch độc đáo. Những nỗ lực bảo tồn và quảng bá của chính quyền và cộng đồng sẽ giúp hát bội Bình Định tiếp tục tỏa sáng, mang lại trải nghiệm khó quên cho du khách.