Là một trong những loại hình âm nhạc dân gian tiêu biểu nhất của người Nam Bộ, Đờn ca tài tử đã trở thành biểu tượng nghệ thuật gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa tinh thần của người dân miền sông nước. Sau khi tỉnh Vĩnh Long mới được thành lập trên cơ sở sáp nhập ba tỉnh cũ là Vĩnh Long, Bến Tre và Trà Vinh, di sản này không chỉ vẫn giữ nguyên sức sống bền bỉ mà còn trở nên phong phú hơn nhờ sự giao thoa giữa các vùng đất có truyền thống đờn ca tài tử lâu đời.
Từ vài thế kỷ nay, đờn ca tài tử và cải lương-bước phát triển tiếp theo của nó-đã trở thành một giá trị phi vật thể của Nam Bộ và của cả đất nước Việt Nam.
Đờn ca tài tử xuất hiện từ cuối thế kỷ XIX, được hình thành dựa trên sự kết hợp giữa âm nhạc cung đình Huế và dân ca Nam Bộ, phản ánh tinh thần nghệ thuật sáng tạo và phóng khoáng của người dân miền Tây. Với hệ thống nhạc cụ đặc trưng như đàn kìm, đàn cò, đàn tranh, đàn sến, đàn bầu, ghi-ta phím lõm, cùng những lối ca điệu thức như hơi Bắc, hơi Nam, hơi Oán, hơi Xuân, loại hình này mang đến sự đa dạng về âm sắc và cảm xúc biểu đạt. Từ những bài bản tổ như Nam Ai, Nam Xuân, Bắc, Hạ, Lưu thủy, Oán, người nghệ sĩ có thể biến hóa linh hoạt theo tâm trạng, hoàn cảnh, và sự tương tác với người nghe.
Tại vùng đất Vĩnh Long – Bến Tre – Trà Vinh, đờn ca tài tử không chỉ là hoạt động nghệ thuật mà còn là phần không thể thiếu trong sinh hoạt cộng đồng, thường xuyên xuất hiện trong các dịp lễ hội truyền thống, đám giỗ, đám cưới, tân gia, hoặc đơn giản là những buổi tụ họp thân mật của bà con trong làng xã. Chính tính chất tự do, mộc mạc và gần gũi của loại hình này đã khiến nó ăn sâu vào nếp sống miệt vườn. Người dân nơi đây không chỉ nghe để giải trí, mà còn để bày tỏ tâm tư, tình cảm, triết lý sống và lòng yêu quê hương qua lời ca, tiếng đờn.
Đờn ca tài tử cũng là môi trường kết nối các thế hệ nghệ nhân, nơi người lớn truyền dạy cho lớp trẻ, không chỉ kỹ năng biểu diễn mà còn cả tình yêu và trách nhiệm với văn hóa truyền thống. Nhiều gia đình nghệ nhân tại Trà Vinh, Bến Tre hay Vĩnh Long đã có đến ba, bốn thế hệ gắn bó với loại hình nghệ thuật này. Cộng đồng nghệ sĩ tài tử không phân biệt tuổi tác, nghề nghiệp hay địa vị xã hội – ai yêu đờn, mê ca đều có thể tham gia, thể hiện đúng tinh thần dân chủ và cộng đồng của nghệ thuật Nam Bộ.
Sự kiện UNESCO công nhận Đờn ca tài tử Nam Bộ là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2013 không chỉ là niềm tự hào của người dân miền Tây mà còn là minh chứng cho giá trị toàn cầu của loại hình nghệ thuật này. Đối với tỉnh Vĩnh Long mới, sự kiện này càng mang ý nghĩa sâu sắc, khi cả ba vùng sáp nhập đều có đóng góp quan trọng trong quá trình hình thành, phát triển và lan tỏa di sản.
Nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của Đờn ca tài tử, các địa phương trong tỉnh Vĩnh Long mới đã và đang duy trì hoạt động của hàng trăm câu lạc bộ đờn ca tài tử cấp xã, huyện. Các liên hoan, hội thi tài tử được tổ chức định kỳ, tạo sân chơi lành mạnh, khơi dậy niềm đam mê và tạo điều kiện cho các nghệ nhân có cơ hội giao lưu, học hỏi. Một số trường phổ thông và trung tâm văn hóa cũng đã đưa loại hình này vào chương trình ngoại khóa, góp phần nuôi dưỡng tình yêu văn hóa dân tộc trong thế hệ trẻ.
Trong bối cảnh hiện đại hóa và toàn cầu hóa, đờn ca tài tử Nam Bộ tại Vĩnh Long – Bến Tre – Trà Vinh vẫn giữ được hồn cốt truyền thống, vừa tiếp biến sáng tạo, vừa gìn giữ bản sắc. Đây không chỉ là niềm tự hào của tỉnh Vĩnh Long mới mà còn là minh chứng cho sức sống mãnh liệt của nghệ thuật dân gian trong lòng cộng đồng.
