Đền Bạch Mã Nghệ An thu hút du khách thập phương bởi sự tích gắn với vị Thượng Đẳng Thần nổi tiếng linh thiêng, thường hiển linh phù hộ cho người dân trong vùng cùng lễ hội với trò chơi vật cù độc đáo. Những ai đi du lịch Nghệ An hẳn đều nghe câu “Nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, tứ Chiêu Trưng” nói về bốn ngôi đền thiêng nổi tiếng vùng Nghệ – Tĩnh. Trong đó, ngôi đền được nhắc đến ở vị trí thứ 3, đền Bạch Mã Nghệ An ẩn chứa truyền thuyết về lịch sử giữ nước hào hùng của dân tộc và lễ hội đậm màu sắc văn hóa được lưu giữ tới ngày nay.
Đền Bạch Mã Nghệ An với không gian rộng rãi, cổ kính
1. Giới thiệu về đền Bạch Mã
1.1. Đền Bạch Mã ở đâu?
Khi có dịp về thăm quê Bác, bạn đừng quên ghé thăm các ngôi đền, chùa nổi tiếng ở Nghệ An – nơi lưu giữ nhiều giá trị lịch sử và văn hóa lâu đời. Trong đó, đền Bạch Mã là điểm đến bạn nên trải nghiệm ít nhất một lần. Ngôi đền tọa lạc trên vùng đất rộng thuộc thôn Tân Hà, xã Kim Bảng, tỉnh Nghệ An, được xây dựng ở vị trí có phong thủy hài hòa, cảnh quan thoáng đãng. Phía trước là dòng sông uốn lượn hiền hòa, phía sau là con đường nối từ quốc lộ 49 đến đường mòn Hồ Chí Minh.
Đền Bạch Mã Nghệ An nằm trên khoảng đất rộng rãi
1.2. Lịch sử đền Bạch Mã
Đền Bạch Mã ở Nghệ An thờ danh tướng Phan Đà – một nhân vật nổi tiếng trong lịch sử kháng chiến chống giặc ngoại xâm của dân tộc. Giống như nhiều ngôi đền linh thiêng khác ở xứ Nghệ, đền Bạch Mã cũng gắn liền với những truyền thuyết huyền bí. Từ thuở nhỏ, Phan Đà đã nổi danh với tài trí thông minh, võ nghệ tinh thông và khí chất phi thường.
Năm 1418, khi nghĩa quân Lam Sơn do Lê Lợi lãnh đạo tạm rút về Nghệ An để củng cố lực lượng, Phan Đà đã mang binh sĩ dưới trướng mình tham gia nghĩa quân. Từ đó, ông trở thành vị tướng kiệt xuất, lập nhiều chiến công vang dội. Tuy nhiên, trong một lần cải trang do thám quân giặc, ông bị phát hiện và chiến đấu đến cùng trước khi anh dũng hy sinh ở tuổi 24. Vì thường mặc áo giáp trắng và cưỡi ngựa trắng, vua Lê Lợi sau này đã cho lập đền thờ ngay nơi ông ngã xuống, đặt tên là đền Bạch Mã và sắc phong vào hàng “Điển lễ quốc tế” – tức tế lễ theo nghi thức triều đình.
Lễ rước trong hội đền Bạch Mã
Trải qua các triều đại phong kiến, đền tiếp tục được sắc phong hơn 100 đạo sắc, tôn Phan Đà làm Thượng Đẳng tối linh tôn thần. Dân gian truyền tụng nhiều câu chuyện về sự linh ứng của thần đền, phù hộ dân làng vượt qua thiên tai, giặc giã, khiến nơi đây càng thêm nổi tiếng linh thiêng. Đền Bạch Mã không chỉ là trung tâm tín ngưỡng quan trọng của người dân địa phương mà còn gắn với nhiều dấu ấn lịch sử lớn. Các vị vua từng dừng chân cầu đảo, ban sắc phong và lễ vật tại đây trước những trận chiến quan trọng. Trong thời kỳ cách mạng 1930-1931, ngôi đền cũng là địa điểm sinh hoạt bí mật của Nông hội xã Kim Bảng; đến Cách mạng tháng Tám 1945, nhân dân địa phương tập hợp tại đây trước khi tiến hành khởi nghĩa giành chính quyền.
2. Khám phá gì ở đền Bạch Mã Nghệ An?
Trong số các địa điểm du lịch Nghệ An Hà Tĩnh, đền thờ Bạch Mã không chỉ gắn liền với sự tích về vị danh tướng của dân tộc mà còn nổi tiếng là công trình kiến trúc độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa Việt.
2.1. Choáng ngợp với công trình kiến trúc độc đáo
Ngay khi bước qua cổng Tam quan uy nghi của đền Bạch Mã, du khách sẽ ấn tượng bởi không gian thờ tự rộng lớn và trang nghiêm. Tiến sâu vào bên trong, những bức tượng voi, hổ, ngựa, rồng và nghê được đắp chạm tinh xảo hiện diện khắp các bức tường, cột trụ, tạo nên vẻ đẹp sống động và linh thiêng.
Tiếp đến là khu vực nghi môn, gồm ba lối chính: chính môn, tả môn và hữu môn, được chạm khắc, trang trí công phu. Bên trong là nhà Tả vu và Hữu vu – nơi lưu giữ các đồ thờ cúng quý giá, thể hiện sự trang trọng của không gian tâm linh.
Đặc biệt, nhà Hạ điện gây ấn tượng với kiến trúc tứ trụ độc đáo, mái chồng diềm tám lớp lợp ngói mũi hài – một nét kiến trúc truyền thống hiếm gặp. Sau Hạ điện là nhà Trung điện, nơi đặt bàn thờ, hương án và các đồ tế lễ linh thiêng. Trung điện dẫn lên Thượng điện – không gian thờ chính, nơi trang trọng nhất trong quần thể đền. Chính giữa Thượng điện là ngai thờ và bài vị thần Bạch Mã, phía trên treo bức đại tự khảm hai chữ Hán “Tối linh”, tôn vinh vị Thượng Đẳng Thần được thờ phụng tại đây.
Với quy mô và sự bề thế, Thượng điện của đền Bạch Mã được xem sánh ngang với những ngôi đền nổi tiếng như đền Ông Hoàng Mười trong hệ thống tín ngưỡng xứ Nghệ.
Khung cảnh cổ kính của đền thờ Bạch Mã
2.2. Chiêm ngưỡng kho tàng hiện vật cổ đồ sộ
Theo phần thuyết minh tại đền Bạch Mã, nơi đây hiện còn lưu giữ nhiều cổ vật quý hiếm, phản ánh rõ nét giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật của di tích. Trong số đó có hai tượng voi được chế tác công phu, một long ngai đầu rồng trang trí tinh xảo, cùng bốn bộ bát bửu – biểu tượng của quyền lực và sự linh thiêng trong nghi lễ truyền thống.
Ngoài ra, đền còn sở hữu một kiệu rồng dùng trong các dịp rước lễ, 28 chiếc lục lạc đồng được treo trang trí, tạo âm thanh linh thiêng trong các buổi tế lễ. Tám mâm ngũ quả cùng một nhà vàng, nhà bạc cũng được gìn giữ cẩn thận, minh chứng cho sự giàu có về tín ngưỡng và văn hóa của người dân địa phương xưa kia. Đặc biệt, 10 bát hương cổ đặt tại các ban thờ càng làm tăng thêm sự trang nghiêm, linh thiêng cho không gian thờ tự nơi đây.
Những cổ vật này không chỉ có giá trị nghệ thuật cao mà còn là tư liệu sống động giúp thế hệ sau hiểu rõ hơn về phong tục, tín ngưỡng và bề dày lịch sử của đền Bạch Mã.
2.3. Tham gia lễ hội đền Bạch Mã
Tương tự như lễ hội đền Cờn nổi tiếng ở Nghệ An, lễ hội đền Bạch Mã cũng được chia thành hai phần chính: phần lễ và phần hội. Lễ hội diễn ra hằng năm vào ngày 9 và 10 tháng 2 âm lịch, mang đậm dấu ấn truyền thống lâu đời của người dân địa phương.
Phần lễ bao gồm nhiều nghi thức trang trọng: lễ khai quang, lễ yết cáo và lễ rước thần được tổ chức vào ngày mồng 9, tiếp nối là lễ đại tế long trọng vào ngày mồng 10. Những nghi thức này nhằm tưởng nhớ và tôn vinh danh tướng Phan Đà – vị Thượng Đẳng Thần được thờ phụng tại đền.
Trai làng tham gia trò chơi vật cù trong lễ hội đền Bạch Mã
Phần hội lại mang không khí vui tươi, sôi nổi với hàng loạt hoạt động văn hóa, thể thao hấp dẫn như bình thơ, thi đấu bóng đá, bóng chuyền, trò chơi vật cù và đập niêu. Trong đó, vật cù – một trò chơi dân gian đặc sắc đã tồn tại hàng trăm năm – luôn là điểm nhấn của lễ hội. Trò chơi này tạo nên bầu không khí náo nhiệt, đầy hào hứng khi hàng trăm người dân và du khách cùng hò reo, cổ vũ, khiến cả vùng quê trở nên rộn rã, vui tươi suốt mùa lễ hội.
