Nguồn gốc và lịch sử
Dân ca ví, giặm có lịch sử lâu đời, hình thành và phát triển song song cùng quá trình khai hoang, lập làng, dựng nước của người dân vùng Nghệ Tĩnh (nay là hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh). Loại hình âm nhạc này được sinh ra trong lao động sản xuất và sinh hoạt đời thường, đặc biệt phổ biến trong các hoạt động như kéo sợi, giã gạo, ru con, đi chợ, phường vải, làm đồng…
Ví và giặm khác nhau ở làn điệu và hình thức thể hiện: “Ví” thường nhẹ nhàng, đằm thắm, sử dụng khi giao duyên, hát hội; còn “giặm” thường mang tính tự sự, kể chuyện, có nhịp điệu chậm rãi hơn.
Địa bàn phân bố và không gian diễn xướng
Ở Hà Tĩnh, dân ca ví, giặm được duy trì và phát triển tại nhiều địa phương như Thạch Hà (O Nhẫn, Thạch Khê), Hương Sơn, Đức Thọ, Cẩm Xuyên, Can Lộc, Nghi Xuân, Lộc Hà, Kỳ Anh…. Không gian diễn xướng truyền thống thường là ở đình làng, chợ quê, ruộng đồng, bến nước, đêm trăng, sân nhà, lễ hội… – nơi người dân tụ hội đông vui, giao lưu và giãi bày tâm sự qua lời ca tiếng hát.
Ngoài ra, Hà Tĩnh còn lưu giữ nhiều giai thoại gắn với hát ví, giặm như chuyện về Đại thi hào Nguyễn Du tham gia ví phường vải hay các làn điệu cổ còn được truyền miệng tại vùng Nghi Xuân, Can Lộc, Lộc Hà. Những vùng quê này hiện vẫn là trung tâm sáng tác, truyền dạy và diễn xướng tiêu biểu.
Cách thức biểu diễn và nội dung
Ví, giặm thường được thể hiện theo hình thức đối đáp giữa nam và nữ, giữa các nhóm hát trong một không gian mang tính cộng đồng. Nội dung các bài hát thường mang tính trữ tình, đạo lý, phản ánh đời sống lao động, tình yêu đôi lứa, lòng hiếu thảo, sự kính trọng cha mẹ, tôn trọng lẽ sống…
Ngôn ngữ trong ví, giặm là tiếng Nghệ đặc trưng, sâu lắng, hàm súc và trau chuốt, kết hợp với làn điệu dân gian đặc biệt, tạo nên sức cuốn hút riêng có cho loại hình này. Nhiều bài hát còn được các nghệ nhân sáng tác mới, thể hiện tinh thần thời đại như cổ vũ chống dịch, xây dựng quê hương mới.
Lễ hội và hoạt động truyền dạy
Tại Hà Tĩnh, ví, giặm không chỉ hiện diện trong đời sống thường nhật mà còn trở thành một phần không thể thiếu trong các lễ hội truyền thống, lễ hội văn hóa dân gian, hoạt động giáo dục nghệ thuật học đường, liên hoan văn hóa. Các câu lạc bộ ví, giặm hiện đang hoạt động tích cực ở nhiều xã, huyện với mục tiêu truyền dạy cho thế hệ trẻ.
Một số CLB tiêu biểu tại Hà Tĩnh như CLB Dân ca O Nhẫn (xã Thạch Khê – xã Thạch Hà), CLB Dân ca ví, giặm Hương Sơn, CLB Dân ca giặm Cẩm Xuyên… Các hội thi, liên hoan ví, giặm được tổ chức định kỳ, vừa là dịp biểu diễn, vừa là nơi giao lưu học hỏi và quảng bá nghệ thuật truyền thống.
Hiện tại, toàn tỉnh đã thành lập hơn 120 CLB ví, giặm với sự tham gia của hàng trăm nghệ nhân, ca nương và học sinh, sinh viên. Nhiều trường học tại các xã như Nghi Xuân, Đức Thọ, Cẩm Xuyên… cũng đưa dân ca ví, giặm vào chương trình ngoại khóa.
Giá trị văn hóa và vai trò cộng đồng
Dân ca ví, giặm là linh hồn của văn hóa Nghệ Tĩnh, phản ánh tâm hồn mộc mạc, chất phác nhưng sâu sắc của người dân nơi đây. Qua các câu hát, thế hệ này truyền cho thế hệ sau những bài học về đạo lý, nhân nghĩa, sự gắn kết cộng đồng và tình yêu quê hương đất nước.
Bên cạnh đó, ví, giặm còn là kho ngôn ngữ dân gian khổng lồ, giàu hình ảnh và biểu cảm, đóng vai trò quan trọng trong nghiên cứu ngôn ngữ, văn hóa vùng miền.
Ví, giặm còn thể hiện bản sắc đặc trưng Hà Tĩnh qua giọng điệu nồng nàn, thiết tha, mang dấu ấn địa phương rõ rệt. Đây là minh chứng sinh động về khả năng sáng tạo nghệ thuật trong đời sống lao động thường nhật của người dân Hà Tĩnh.
Nỗ lực bảo tồn và phát triển
Sau khi được UNESCO công nhận, chính quyền Hà Tĩnh đã có nhiều chính sách khuyến khích bảo tồn, phục dựng, truyền dạy và phát triển dân ca ví, giặm. Hàng năm, tỉnh tổ chức các lớp đào tạo ca nương, nghệ nhân trẻ, biên soạn tài liệu giảng dạy, hỗ trợ hoạt động của các CLB dân ca, đưa ví, giặm vào trường học và các hoạt động sinh hoạt cộng đồng.
Tỉnh cũng chú trọng xây dựng đội ngũ kế cận, hỗ trợ tổ chức liên hoan, hội thi, tăng cường truyền thông đại chúng và hợp tác liên ngành (du lịch – giáo dục – văn hóa) nhằm tạo ra môi trường phát triển bền vững cho ví, giặm.
Dân ca ví, giặm và tiềm năng phát triển du lịch văn hóa
Với giá trị độc đáo và sức sống bền bỉ, dân ca ví, giặm đang trở thành một “đặc sản văn hóa” để thu hút du khách đến với Hà Tĩnh. Nhiều đoàn du lịch, du khách khi ghé thăm đền thờ Nguyễn Du (Nghi Xuân) hay các làng cổ tại Thạch Hà, Đức Thọ… đều mong muốn được thưởng thức các tiết mục ví, giặm đậm chất quê hương.
Việc gắn kết dân ca ví, giặm với phát triển du lịch văn hóa sẽ mở ra cơ hội lan tỏa giá trị di sản đến du khách trong và ngoài nước, vừa bảo tồn hiệu quả, vừa tạo sinh kế bền vững cho cộng đồng nghệ nhân.
Tỉnh Hà Tĩnh đang đẩy mạnh các tour trải nghiệm văn hóa dân gian, nơi du khách không chỉ nghe mà còn được học hát ví, giặm cùng nghệ nhân địa phương, trải nghiệm không gian diễn xướng thực tế tại làng quê. Đây là hướng đi nhiều tiềm năng trong phát triển du lịch xanh, bền vững.
Dân ca ví, giặm Hà Tĩnh không chỉ là một di sản văn hóa độc đáo mà còn là biểu tượng của bản sắc và tình người xứ Nghệ. Việc gìn giữ, phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật này là trách nhiệm chung của cả cộng đồng – để những câu hát quê hương mãi ngân vang trên hành trình hội nhập và phát triển bền vững.
