Bánh gai Ninh Giang từ lâu đã trở thành một trong những đặc sản truyền thống để lại dấu ấn sâu sắc trong văn hóa ẩm thực miền Bắc. Món bánh mang trong mình sự tinh tế, hòa quyện giữa hương vị ngọt ngào, mềm dẻo và mùi thơm đặc trưng của lá gai, tạo nên sự hấp dẫn khó cưỡng đối với người thưởng thức. Trải qua bao thế hệ, bánh gai không chỉ đóng vai trò là món ăn hằng ngày mà còn được xem là thức quà quý giá trong nghi thức lễ hội, mâm cỗ, hoặc làm quà biếu gửi gắm những tình cảm và tâm hồn của người con miền quê.
Nguồn gốc của bánh gai xuất phát từ vùng đất có truyền thống sản xuất nếp cái hoa vàng nổi tiếng. Gạo nếp được tuyển chọn kỹ càng phải là loại đặc sản với hạt tròn đều, thơm ngon, được trồng và thu hoạch thủ công nhằm giữ nguyên tố chất đậm đà của hạt nếp. Lá gai – nguyên liệu làm nên màu sắc và hương vị đặc biệt cho bánh – được lựa chọn là loại gai nếp đặc biệt, khi trồng và thu hái phải đúng quy trình mới đảm bảo được chất lượng. Lá gai sau khi chọn lựa được rửa sạch, rồi ninh nhừ trong hàng giờ đồng hồ để chiết xuất hết tinh chất, rồi đem ủ ngấu kết hợp với đường trong vòng 2-3 ngày để tạo nên bột lá gai mềm mịn và dẻo thơm. Quy trình này đòi hỏi độ chính xác cao, sự kiên nhẫn và tỉ mỉ, là bí quyết được giữ gìn qua nhiều thế hệ người làm bánh từ đời này sang đời khác. Chính sự công phu và nghiêm túc trong khâu chuẩn bị nguyên liệu đã tạo nên bản sắc riêng biệt cho bánh gai vùng đất này, luôn có được vị thơm ngậy đặc trưng và màu đen huyền ảo thu hút mọi ánh nhìn.
Đặc điểm của bánh gai Ninh Giang dễ dàng chinh phục thực khách từ những ấn tượng đầu tiên. Chiếc bánh có vỏ ngoài đen bóng, được làm từ bột gạo nếp trộn cùng bột lá gai, tẩm ướp cùng mật ong hoặc mật mía tạo màu đen tự nhiên mà không dùng phẩm màu nhân tạo. Bên trong là lớp nhân xốp mềm được tạo nên từ đậu xanh, mứt bí và hạt sen không bị nát mà vẫn giữ nguyên hương vị và độ dẻo ngon. Một điểm nhấn thú vị là phần mỡ cánh lợn được ướp kỹ với đường, được xắt nhỏ như mứt bí, vừa thơm vừa giòn rụm, tạo sự hòa quyện độc đáo giữa vị ngọt thanh và béo nhẹ, khi cắn bánh thường xuyên tạo cảm giác sự hòa quyện giữa các tầng vị chinh phục mọi giác quan. Bánh gai có mùi thơm đặc trưng từ lá gai, sự mềm mịn từ vỏ bánh và độ tơi xốp của nhân tạo nên trải nghiệm ăn uống đậm đà khó quên.
Quy trình làm bánh gai đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm của người thợ. Trước hết, gạo nếp cái hoa vàng được xay mịn thành bột, rồi trộn đều cùng bột lá gai đã được ủ kỹ, mật mật ong hoặc đường mía đun nóng để trộn cùng hỗn hợp bột cho dẻo, mịn, dễ dàng nặn bánh. Công đoạn trộn bột càng kỹ càng làm cho bột càng dai và dẻo, giúp bánh vừa dẻo mềm vừa giữ được kết cấu không bở. Phần nhân cũng được chuẩn bị công phu qua công đoạn hấp chín đậu xanh, bí ngô được xắt hạt lựu nhỏ và hạt sen ngâm mềm nhưng không nát. Mỡ mỏng được hòa quyện cùng đường và xào sao cho có độ giòn giòn sần sật như mứt. Từng viên bột dẻo được nhào nặn khéo léo bao lấy phần nhân xốp, sau đó được gói trong lá chuối khô đã làm sạch và phơi mềm, tạo nên hình vuông nhỏ xinh đem hấp trong 2 tiếng đồng hồ, cho đến khi bánh chín dẻo, bốc mùi thơm ngậy đặc trưng của lá gai và mật. Kỹ thuật hấp bánh là bí quyết giữ cho bánh chín đều, không bị nhão cũng không khô cứng.
Hướng dẫn thưởng thức bánh gai nhanh chóng trở thành một nghi thức tinh tế giúp thực khách cảm nhận trọn vẹn hương vị độc đáo của món ăn. Bánh gai ngon nhất khi còn ấm hoặc vừa nguội, khi ấy vỏ bánh vẫn mềm dẻo, nhân trong xốp mịn vừa phải, không khô hay nhão. Người thưởng thức thường cắt bánh thành từng miếng nhỏ vừa phải hoặc ăn nguyên chiếc tùy sở thích nhưng đều cảm nhận rõ độ ngậy béo, mùi thơm dịu và vị ngọt thanh tao lan tỏa trong miệng. Bánh gai thường được dùng kèm cùng một tách trà xanh nóng, vị chè thanh mát làm cho vị ngọt của bánh mềm mại hơn, khiến cảm giác ăn trở nên nhẹ nhàng và dễ chịu. Cách thưởng thức này giống như một cuộc đối thoại tinh tế giữa hương vị ẩm thực và giác quan, giúp đánh thức những cung bậc cảm xúc sâu lắng. Ngoài ra, bánh gai còn được dùng nhiều trong các dịp lễ tết, cưới hỏi, giỗ chạp như một món quà ý nghĩa thể hiện lòng thành kính và sự chu đáo trong mâm cỗ truyền thống.
Để giữ được bản sắc truyền thống và nâng cao giá trị thương hiệu, làng nghề bánh gai nơi đây đã được gìn giữ và phát triển song song với sự hiện đại hóa trong quy trình sản xuất. Tuy vẫn giữ nguyên phương pháp thủ công, khá nhiều cơ sở đã áp dụng công nghệ để kiểm soát nguồn nguyên liệu, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm và nâng cao chất lượng sản phẩm. Những chiếc bánh gai đen bóng, dẻo mềm với hương vị đặc trưng tuyệt hảo không chỉ phục vụ thực khách trong nước mà còn được xuất khẩu sang nhiều quốc gia, giúp lan tỏa giá trị văn hóa và ẩm thực đặc sắc Việt Nam ra thế giới. Sự đón nhận nồng nhiệt của người tiêu dùng đã góp phần giữ cho nghề làm bánh gai truyền thống sống mãi với thời gian, đồng thời tạo việc làm ổn định cho nhiều người lao động ở các vùng lân cận.
Bánh gai không chỉ là món ăn ngọt giản đơn mà còn là sự kết tinh của văn hóa, lịch sử và tâm hồn vùng quê, biểu tượng của sự cần cù, tỉ mỉ và sáng tạo của người dân Việt Nam. Qua từng công đoạn chọn nguyên liệu, trộn bột, nặn nhân đến gói bánh và hấp chín, mỗi chiếc bánh chứa đựng bao tâm huyết và niềm tự hào của những người nghệ nhân. Hương vị mềm dẻo, thơm ngon, mùi gai nồng nàn cùng phần nhân hấp dẫn chính là lý do bánh gai trở thành món quà thân thương đi theo nhiều thế hệ, cũng là món ăn dân dã nhưng đầy tinh tế làm phong phú thêm bức tranh ẩm thực truyền thống. Ai đã thưởng thức một lần chiếc bánh gai mềm mại, thơm phức chắc chắn sẽ mang theo vị ngon ấy trong lòng như một kỷ niệm khó phai về quê hương.
