Bài chòi hấp dẫn vì nghệ thuật diễn xướng độc đáo và có tính tương tác cao

Nghệ thuật Bài Chòi, được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (Quyết định 2684/QĐ-BVHTTDL, ngày 25/8/2014) và Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại bởi UNESCO (2017), là một loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian đặc sắc của Bình Định, nay thuộc Gia Lai mới. Kết hợp giữa trò chơi dân gian, hát hò, và kể chuyện, Bài Chòi không chỉ là món ăn tinh thần của người dân xứ Nẫu mà còn là cầu nối văn hóa, truyền tải những giá trị đạo đức và tinh thần cộng đồng. Với sự sôi động và gần gũi, Bài Chòi là điểm nhấn trong các lễ hội và hoạt động du lịch tại Gia Lai mới.

Nguồn gốc và ý nghĩa của Nghệ thuật Bài Chòi

Nghệ thuật Bài Chòi có nguồn gốc từ miền Trung Việt Nam, đặc biệt phát triển tại Bình Định từ thế kỷ XVII. Tương truyền, trò chơi này ra đời từ nhu cầu giải trí của người dân trong những lúc nông nhàn, kết hợp với việc kể chuyện và hát hò để giáo dục đạo lý. Bài Chòi sử dụng bộ bài 30 lá, mỗi lá mang tên một nhân vật hoặc hình ảnh quen thuộc trong đời sống, như Ông Ầu, Bà Triệu, hoặc Cáy Cạnh. Người chơi ngồi trong các chòi tre, nghe Hiệu (người dẫn trò) hát và hô tên bài, tạo nên không khí sôi động và vui tươi.

Tại Bình Định, Bài Chòi mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc, phản ánh đời sống tinh thần của người dân qua các câu ca dao, hò vè, và những bài hát mang âm hưởng địa phương. Trò chơi không chỉ giải trí mà còn răn dạy về lòng trung thực, tình yêu quê hương, và tinh thần đoàn kết. Bài Chòi thường xuất hiện trong các dịp lễ hội như Tết Nguyên Đán, Lễ hội Nước Mặn, hoặc các sự kiện cộng đồng, góp phần gắn kết người dân và cầu mong may mắn, thịnh vượng.

Nghi thức và hoạt động đặc sắc

Nghệ thuật Bài Chòi được tổ chức với hai phần chính: phần lễ và phần hội, kết hợp giữa nghi thức truyền thống và các hoạt động trình diễn dân gian.

Phần lễ

Phần lễ trong Bài Chòi gắn liền với các nghi thức tâm linh và cộng đồng:

• Lễ cúng tổ: Trước mỗi buổi chơi, người dân tổ chức dâng hương tại đình làng hoặc miếu thờ để tri ân tổ tiên và cầu mong buổi diễn thành công, như tại Đình Nhơn Hậu (thị xã An Nhơn).
• Nghi thức dựng chòi: Các chòi tre được dựng ở sân đình, bãi đất trống, hoặc quảng trường, như tại Lễ hội Nước Mặn (xã Phước Quang, huyện Tuy Phước). Mỗi chòi được trang trí bằng tre, lá dừa, và cờ phướn, tạo không khí lễ hội.
• Hát cúng: Người Hiệu hát các bài ca mang ý nghĩa cầu an, cầu mùa màng bội thu, thường được thực hiện trong các dịp lễ hội như Lễ cầu ngư tại làng chài Nhơn Hải (TP. Quy Nhơn).

Phần lễ mang tính trang nghiêm, thể hiện lòng biết ơn và sự gắn bó của cộng đồng với truyền thống.

Phần hội

Phần hội là linh hồn của Bài Chòi, với các hoạt động sôi động và tương tác:

• Trò chơi Bài Chòi: Người chơi ngồi trong 9–11 chòi tre, mỗi người nhận 3 lá bài. Người Hiệu hát và hô tên bài, người chơi có lá bài tương ứng sẽ giơ lên để nhận thưởng (thường là cờ nhỏ hoặc quà). Các bài hát như hò khoan, hò đối đáp mang đậm chất dân gian Bình Định.
• Biểu diễn nghệ thuật: Các nghệ nhân trình diễn các điệu hò, ca dao, hoặc kể chuyện lịch sử qua các nhân vật trên lá bài, như Tướng quân Cao Lỗ hoặc Ngư Ông.
• Giao lưu với du khách: Du khách được mời tham gia chơi Bài Chòi, học cách hát hò, hoặc tìm hiểu ý nghĩa các lá bài tại các sự kiện như Hội Bài Chòi Tết (TP. Quy Nhơn) hoặc Festival Bài Chòi miền Trung.

Địa phương tổ chức

Nghệ thuật Bài Chòi được tổ chức tại nhiều địa điểm thuộc Gia Lai mới (phần Bình Định cũ):

• Nhơn Hậu, Nhơn Phong (thị xã An Nhơn): Các đình làng tổ chức Bài Chòi trong dịp Tết và lễ hội.
• Phước Quang (huyện Tuy Phước): Nổi tiếng với Lễ hội Nước Mặn, nơi Bài Chòi là tiết mục chính.
• Nhơn Hải, Nhơn Lý (TP. Quy Nhơn): Các làng chài tổ chức Bài Chòi trong lễ cầu ngư.
• Quảng trường Nguyễn Tất Thành (TP. Quy Nhơn): Địa điểm tổ chức các festival Bài Chòi, cách trung tâm thành phố 1km.

Từ TP. Quy Nhơn, du khách có thể di chuyển đến các địa điểm này qua Quốc lộ 1A hoặc đường tỉnh, với khoảng cách từ 5–20km. Các buổi chơi Bài Chòi thường miễn phí hoặc có chi phí tham gia khoảng 20.000–50.000 VNĐ/người.

Giá trị văn hóa và tín ngưỡng

Nghệ thuật Bài Chòi mang giá trị văn hóa và tín ngưỡng sâu sắc:

• Giáo dục đạo lý: Các câu hò và câu chuyện trong Bài Chòi truyền tải bài học về lòng trung thực, tình yêu quê hương, và đạo nghĩa.
• Bảo tồn bản sắc dân tộc: Với âm hưởng dân ca Bình Định, Bài Chòi giữ gìn ngôn ngữ, phong tục, và truyền thống văn hóa miền Trung.
• Gắn kết cộng đồng: Trò chơi tạo không khí vui tươi, giúp người dân và du khách xích lại gần nhau qua các buổi giao lưu.

Di sản này không chỉ là niềm tự hào của Gia Lai mới mà còn góp phần làm phong phú kho tàng văn hóa phi vật thể Việt Nam, được thế giới công nhận qua danh hiệu UNESCO.

Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa

Nghệ thuật Bài Chòi là một thế mạnh du lịch văn hóa của Gia Lai mới. Các sự kiện như Hội Bài Chòi Tết tại Quy Nhơn hoặc Lễ hội Nước Mặn tại Phước Quang thu hút hàng ngàn du khách, mang lại trải nghiệm độc đáo. Du khách có thể kết hợp chơi Bài Chòi với thăm các điểm đến như Tháp Chăm Bánh Ít (xã Phước Hiệp, huyện Tuy Phước), Biển Quy Nhơn, hoặc thưởng thức ẩm thực như bún chả cá, bánh xèo tôm nhảy (giá 20.000–50.000 VNĐ/món).

Chính quyền Gia Lai mới đã quảng bá Bài Chòi qua các festival văn hóa và tour du lịch. Các làng chài như Nhơn Hải mở cửa đón du khách trải nghiệm, với chi phí khoảng 50.000–100.000 VNĐ/người. Kết hợp với các điểm đến lân cận như Vinpearl Nha Trang (cách Quy Nhơn 4 tiếng di chuyển), Bài Chòi tạo nên hành trình khám phá văn hóa miền Trung hấp dẫn.

Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản

Nghệ thuật Bài Chòi đối mặt với một số thách thức:

• Kén khán giả: Loại hình này phức tạp, ít thu hút giới trẻ so với các hình thức giải trí hiện đại.
• Thiếu nghệ nhân: Nhiều người Hiệu cao tuổi, trong khi thế hệ trẻ ít học hát hò và kể chuyện.
• Kinh phí hạn chế: Việc tổ chức các buổi chơi và bảo tồn đòi hỏi nguồn lực lớn.

Để bảo tồn di sản, Gia Lai mới đã triển khai:

• Đào tạo nghệ nhân trẻ: Tổ chức các lớp học hát hò và chơi Bài Chòi tại trường học và nhà văn hóa.
• Hỗ trợ nghệ nhân: Cung cấp kinh phí cho các đội Bài Chòi không chuyên, đặc biệt tại các làng chài.
• Quảng bá du lịch: Đưa Bài Chòi vào các festival và tour du lịch, như tại VinWonders Nha Trang, để thu hút du khách.

Kết luận

Nghệ thuật Bài Chòi là linh hồn văn hóa của Gia Lai mới, là cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, giữa giải trí và giáo dục. Với sự kết hợp độc đáo của trò chơi, hát hò, và kể chuyện, di sản này không chỉ bảo tồn bản sắc dân tộc mà còn là điểm nhấn du lịch hấp dẫn. Những nỗ lực bảo tồn và quảng bá sẽ giúp Bài Chòi tiếp tục vang vọng, mang lại trải nghiệm văn hóa khó quên cho du khách tại vùng đất võ Bình Định.