Lễ hội Chùa Bà – Cảng thị Nước Mặn là một trong những lễ hội truyền thống có quy mô lớn và ra đời rất sớm ở Gia Lai

Lễ hội Chùa Bà – Cảng thị Nước Mặn, được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (Quyết định 1839/QĐ-BVHTTDL, ngày 04/08/2022), là một sự kiện tâm linh quan trọng của người dân Bình Định, nay thuộc Gia Lai mới. Tổ chức tại di tích Chùa Bà (thôn An Hòa, xã Phước Quang), lễ hội gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu, cầu an, và các hoạt động văn hóa dân gian, thu hút hàng ngàn người dân và du khách mỗi năm. Với lịch sử hơn 400 năm, lễ hội không chỉ phản ánh đời sống tinh thần phong phú mà còn là cầu nối văn hóa, quảng bá tiềm năng du lịch của vùng đất cảng thị xưa.

Nguồn gốc và ý nghĩa của Lễ hội Chùa Bà

Lễ hội Chùa Bà – Cảng thị Nước Mặn bắt nguồn từ đầu thế kỷ XVII, khi Cảng thị Nước Mặn là một trung tâm thương mại quốc tế sầm uất trên con đường tơ lụa trên biển. Khoảng năm 1610, Chùa Bà được xây dựng để thờ Thiên Y A Na Thánh Mẫu, vị thần bảo hộ người đi biển, buôn bán, và sinh sản. Cùng với cộng đồng người Việt, người Minh Hương và các sắc tộc khác, lễ hội ra đời như một nghi thức cầu mong mưa thuận gió hòa, làm ăn phát đạt, và mẹ tròn con vuông.

Lễ hội mang ý nghĩa tâm linh và văn hóa sâu sắc, thể hiện lòng biết ơn cha ông đã khai phá vùng đầm lầy ven biển thành một đô thị thương cảng phồn vinh. Các nghi thức tôn vinh các vị thần linh, đặc biệt là Thánh Mẫu, phản ánh tín ngưỡng thờ Mẫu phổ biến ở miền Trung. Lễ hội cũng là dịp để người dân tưởng nhớ công lao tổ tiên, cầu sức khỏe, và gắn kết cộng đồng, đồng thời giáo dục thế hệ trẻ về lịch sử và truyền thống văn hóa của vùng đất Bình Định.

Nghi thức và hoạt động đặc sắc

Lễ hội Chùa Bà – Cảng thị Nước Mặn được tổ chức vào ngày 29 hoặc 30 tháng Giêng âm lịch, kéo dài 2–3 ngày đầu tháng 2 âm lịch, với hai phần chính: phần lễ và phần hội.

Phần lễ

Phần lễ diễn ra trang trọng tại Chùa Bà, với các nghi thức tâm linh đặc trưng:

• Lễ rước thần: Đoàn rước, gồm các bô lão, nghệ nhân, và người dân, mang kiệu thờ Thiên Y A Na Thánh Mẫu từ chùa qua các tuyến đường làng, kèm theo cờ phướn, chiêng trống, và múa lân.
• Lễ tế thần: Các nghi thức cúng tế được thực hiện để tri ân các vị thần linh bảo hộ buôn bán, đi biển, và sinh sản. Lễ vật gồm heo quay, xôi, rượu, hương hoa, và bánh chưng, được dâng lên trong không gian linh thiêng.
• Lễ rước biểu trưng ngư, tiều, canh, mục: Các biểu trưng tượng trưng cho nghề cá, đốn củi, trồng trọt, và chăn nuôi được rước quanh chùa, tôn vinh công lao của cha ông trong việc khai phá cảng thị.

Phần lễ thu hút đông đảo người dân và du khách, với không khí trang nghiêm, thể hiện lòng thành kính và niềm tin vào sự che chở của Thánh Mẫu.

Phần hội

Phần hội mang không khí sôi động, với các hoạt động văn hóa dân gian:

• Trò chơi dân gian: Các trò như hát bội, bài chòi, đua thuyền, và kéo co được tổ chức tại sân chùa hoặc bãi đất trống gần Cảng thị Nước Mặn, thu hút người dân và du khách tham gia.
• Biểu diễn nghệ thuật: Các đoàn hát bội trình diễn các vở tuồng như Phạm Công – Cúc Hoa hoặc Quang Trung đại phá quân Thanh, kết hợp với múa võ cổ truyền Bình Định.
• Chợ phiên: Người dân bày bán các sản phẩm địa phương như bánh ít lá gai, nem chợ Huyện, và hải sản tươi (giá 20.000–50.000 VNĐ/món), tạo nên không gian giao lưu nhộn nhịp.

Địa phương tổ chức

Lễ hội Chùa Bà – Cảng thị Nước Mặn được tổ chức tại:

• Chùa Bà, thôn An Hòa, xã Phước Quang, huyện Tuy Phước: Trung tâm của lễ hội, cách TP. Quy Nhơn khoảng 15km, dễ dàng di chuyển qua Quốc lộ 1A.
• Cảng thị Nước Mặn: Khu vực lân cận chùa, nơi diễn ra các hoạt động hội và chợ phiên.

Du khách có thể kết hợp tham quan các điểm đến gần đó như Tháp Chăm Bánh Ít (xã Phước Hiệp, cách 5km) hoặc Biển Quy Nhơn (cách 20km). Các hoạt động lễ hội thường miễn phí, nhưng du khách có thể đóng góp khoảng 20.000–50.000 VNĐ để hỗ trợ tổ chức.

Đến nay, lễ hội đã có sự đổi mới về nội dung và hình thức cho phù hợp với tình hình mới

Giá trị văn hóa và tín ngưỡng

Lễ hội Chùa Bà – Cảng thị Nước Mặn mang giá trị văn hóa và tín ngưỡng sâu sắc:

• Tín ngưỡng thờ Mẫu: Thờ Thiên Y A Na Thánh Mẫu thể hiện niềm tin vào sự che chở cho người đi biển, buôn bán, và sinh sản, là nét đặc trưng của văn hóa miền Trung.
• Bảo tồn lịch sử: Lễ hội tái hiện vai trò của Cảng thị Nước Mặn trên con đường tơ lụa biển thế kỷ XVII, lưu giữ ký ức về một thương cảng sầm uất.
• Gắn kết cộng đồng: Là dịp để người dân địa phương và các vùng lân cận quây quần, giao lưu, và củng cố tình làng nghĩa xóm.

Di sản này góp phần làm phong phú kho tàng văn hóa phi vật thể của Gia Lai mới, đồng thời khẳng định vị thế của Bình Định trong lịch sử thương mại và văn hóa Việt Nam.

Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa

Lễ hội Chùa Bà là một thế mạnh du lịch văn hóa của Gia Lai mới. Với quy mô lớn và các hoạt động đa dạng, lễ hội năm 2023 đã thu hút hàng ngàn du khách, đặc biệt sau khi được công nhận di sản quốc gia. Du khách có thể trải nghiệm nghi lễ, chơi trò dân gian, và thưởng thức ẩm thực địa phương, kết hợp với các điểm đến như Khu di tích Tây Sơn Tam Kiệt (cách 30km) hoặc Vinpearl Nha Trang (cách Quy Nhơn 4 tiếng di chuyển).

Chính quyền huyện Tuy Phước đã đổi mới nội dung và hình thức lễ hội để phù hợp với bối cảnh hiện đại, như tăng cường quảng bá qua truyền thông và tổ chức các tour du lịch. Các hoạt động như hát bội và bài chòi được lồng ghép, với chi phí tham gia khoảng 50.000–100.000 VNĐ/người, tạo trải nghiệm hấp dẫn cho du khách.

Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản

Lễ hội Chùa Bà đối mặt với một số thách thức:

• Ảnh hưởng lịch sử: Do chiến tranh và các biến động xã hội, lễ hội từng bị gián đoạn, chỉ được khôi phục mạnh mẽ trong hơn 20 năm qua.
• Thiếu nghệ nhân trẻ: Các nghi thức và nghệ thuật dân gian như hát bội, bài chòi ít được thế hệ trẻ học hỏi.
• Kinh phí hạn chế: Việc tổ chức lễ hội quy mô lớn đòi hỏi nguồn lực đáng kể.

Để bảo tồn di sản, Gia Lai mới đã triển khai:

• Đào tạo nghệ nhân: Tổ chức các lớp học hát bội, bài chòi, và nghi thức lễ tại các làng và trường học ở Tuy Phước.
• Ghi chép và quảng bá: Lập hồ sơ di sản, ghi hình lễ hội, và đưa vào các tour du lịch để thu hút du khách.
• Hỗ trợ cộng đồng: Cung cấp kinh phí cho các đội nghệ nhân và ban tổ chức, khuyến khích sự tham gia của người dân.

Kết luận

Lễ hội Chùa Bà – Cảng thị Nước Mặn là linh hồn văn hóa của Gia Lai mới, là cầu nối giữa lịch sử thương cảng xưa và đời sống hiện đại. Với các nghi thức tâm linh, hoạt động văn hóa dân gian, và tiềm năng du lịch, di sản này không chỉ bảo tồn bản sắc Bình Định mà còn thu hút du khách khám phá vẻ đẹp miền Trung. Những nỗ lực bảo tồn và đổi mới sẽ giúp lễ hội tiếp tục tỏa sáng, mang lại trải nghiệm văn hóa sâu sắc và ý nghĩa.