Sống mãi cùng thời gian – Hát ca trù xứ Nghệ
Ca trù là một trong những loại hình nghệ thuật truyền thống độc đáo, mang tính bác học cao và đậm chất dân gian, đã tồn tại và phát triển tại vùng đất Hà Tĩnh suốt hàng trăm năm qua. Đặc biệt tại huyện Nghi Xuân – quê hương của danh nhân Nguyễn Du và Nguyễn Công Trứ – ca trù không chỉ là di sản văn hóa mà còn là một phần hồn cốt, biểu hiện của chiều sâu văn hóa xứ Nghệ. Được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp từ năm 2009, hát ca trù ở Hà Tĩnh đang từng bước được bảo tồn, phát huy và lan tỏa trong đời sống văn hóa địa phương.
1. Địa chỉ cụ thể và không gian văn hóa ca trù Hà Tĩnh
Trung tâm phát triển mạnh mẽ nhất của ca trù Hà Tĩnh là xã Cổ Đạm và các khu vực quanh đền thờ Nguyễn Công Trứ. Đây là nơi tập trung các nghệ nhân, ca nương, kép đàn và cũng là điểm đến văn hóa đặc sắc đối với du khách muốn tìm hiểu về ca trù. Tại đây, hai Câu lạc bộ Ca trù lớn là CLB Cổ Đạm và CLB Nguyễn Công Trứ vẫn duy trì sinh hoạt và biểu diễn định kỳ.
2. Lịch sử hình thành và phát triển
Ca trù xuất hiện ở Hà Tĩnh từ hàng trăm năm trước, đạt đến đỉnh cao vào thời nhà Nguyễn. Giáo phường ty Cổ Đạm từng là nơi đào tạo những đào nương, kép đàn tài sắc phục vụ trong cung đình và biểu diễn tại các không gian cửa quyền. Những nghệ nhân như Phan Thị Mơn, Phan Thị Nga… từng nhiều lần vào cung Huế phục vụ vua chúa nhà Nguyễn.
Sau giai đoạn mai một bởi biến động xã hội, đến năm 1998, một hội thảo ca trù được tổ chức tại Cổ Đạm đã đánh dấu bước đầu phục dựng nghệ thuật này tại Hà Tĩnh. Kể từ đó, ca trù dần hồi sinh, đặc biệt sau khi được UNESCO công nhận vào năm 2009.
3. Diễn biến và cách thức tổ chức
Hát ca trù không mang tính lễ hội đại chúng như các loại hình dân ca khác. Thay vào đó, các buổi biểu diễn ca trù thường diễn ra trong không gian linh thiêng như đền thờ, miếu mạo, nhà văn hóa hoặc các sự kiện văn hóa nghệ thuật chuyên đề.
Một buổi biểu diễn ca trù tiêu chuẩn gồm các phần chính như: hát nói, hát mưỡu, hát cửa quyền, hát gửi thư… thể hiện bằng kỹ thuật điêu luyện của ca nương, sự phụ họa nhịp phách và đàn đáy của kép đàn. Đặc biệt, ở Cổ Đạm, hình thức biểu diễn hát múa cửa quyền – kết hợp giữa hát và múa cung đình – được phục dựng thành công và mang lại nhiều giải thưởng quốc gia.
4. Giá trị văn hóa – nghệ thuật đặc sắc
Ca trù Hà Tĩnh là sự kết tinh giữa dân gian và bác học, đòi hỏi nghệ nhân phải tinh thông âm nhạc, thi ca, kỹ thuật thanh nhạc và biểu cảm tinh tế. Đây là loại hình biểu diễn kết hợp hài hòa giữa lời ca, tiếng đàn và nhịp phách – tạo nên chất thơ, chất nhạc độc đáo khó lẫn.
Không chỉ là nghệ thuật trình diễn, ca trù còn phản ánh tư tưởng, đạo lý, nhân sinh quan của người Việt xưa. Những sáng tác của Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ mang tính triết lý sâu sắc được thể hiện qua các làn điệu ca trù càng tăng thêm giá trị văn hóa cho loại hình này.
5. Vai trò và tiềm năng phát triển du lịch
Ngày nay, nhiều du khách khi đến Nghi Xuân đã chọn ghé đền Nguyễn Công Trứ để nghe hát ca trù như một trải nghiệm đặc biệt. Ca trù, dẫu “kén” người nghe, nhưng lại có sức hấp dẫn với những ai muốn tìm hiểu chiều sâu văn hóa cổ truyền.
Các chương trình biểu diễn nghệ thuật, lễ hội văn hóa hoặc tour du lịch tâm linh – văn hóa có thể lồng ghép biểu diễn ca trù để tạo điểm nhấn thu hút khách du lịch trong và ngoài nước.
6. Công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản
Hà Tĩnh hiện đang triển khai kế hoạch đào tạo mỗi năm từ 5–10 ca nương, kép đàn mới, đồng thời hỗ trợ các Câu lạc bộ duy trì hoạt động biểu diễn và truyền dạy. Ngoài 2 CLB ca trù hiện có, tỉnh cũng đang xúc tiến thành lập thêm CLB tại Thạch Hà, TP Hà Tĩnh và xã Kỳ Anh.
Tỉnh cũng thường xuyên cử các nghệ nhân tham gia Liên hoan Ca trù toàn quốc, tổ chức sưu tầm, phục dựng các làn điệu cổ, khôi phục không gian biểu diễn cửa quyền để bảo tồn đúng bản sắc. Những tiết mục hát múa cửa quyền của ca trù Hà Tĩnh liên tiếp giành huy chương vàng, bạc tại các kỳ liên hoan đã chứng minh sức sống và đẳng cấp của loại hình nghệ thuật này.
Ca trù Hà Tĩnh là viên ngọc quý trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc. Với lịch sử hàng trăm năm, những nghệ nhân đầy tâm huyết và chính sách bảo tồn hiệu quả, ca trù đang từng bước hồi sinh và vươn mình mạnh mẽ. Đây không chỉ là niềm tự hào của người Hà Tĩnh mà còn là điểm nhấn hấp dẫn với du khách yêu văn hóa truyền thống khi về với vùng đất Nghi Xuân – xứ sở thi ca và âm nhạc cổ truyền.
