Trong kho tàng nghệ thuật truyền thống Việt Nam, múa rối nước là một bộ môn diễn xướng vô cùng đặc biệt, mang đậm bản sắc dân tộc. Đây là loại hình sân khấu mà mặt nước – thay vì sàn diễn – trở thành không gian biểu đạt chính, nơi các nhân vật rối thể hiện câu chuyện bằng chuyển động kỳ diệu, giàu tính tượng trưng và sáng tạo.
Không chỉ là một sản phẩm của sự khéo léo, múa rối nước còn là tấm gương phản chiếu đời sống sinh hoạt, tín ngưỡng và tinh thần của người nông dân vùng đồng bằng Bắc Bộ. Trong số các địa phương gìn giữ và phát triển loại hình nghệ thuật này, Hưng Yên chính là một trong những cái nôi cổ xưa và tiêu biểu nhất, với phường rối nước làng Nguyễn – xã Đông Hưng nổi bật như viên ngọc quý giữa nền văn hóa dân gian đất Việt.
Hơn 700 năm lịch sử – Dòng chảy nghệ thuật không ngừng
Phường rối nước làng Nguyễn được hình thành cách đây hơn 700 năm, là một trong những phường rối nước cổ nhất cả nước. Thuở sơ khai, rối nước làng Nguyễn là một phần của đời sống tín ngưỡng – tâm linh gắn liền với các lễ hội truyền thống như lễ tế trâu, lễ cầu mát, các dịp mừng thọ, cưới hỏi, khánh thành đình chùa… Mỗi tiết mục như một khúc ca dân dã, là tiếng nói của cộng đồng nông dân chất phác, yêu đời, gửi gắm ước vọng về mùa màng tươi tốt, cuộc sống bình yên, đủ đầy.
Trải qua biến cố thời gian, có lúc rối nước làng Nguyễn rơi vào mai một do điều kiện kinh tế và xã hội khó khăn. Nhưng một dấu mốc quan trọng đã viết lại lịch sử: năm 1954, Chủ tịch Hồ Chí Minh về thăm và chỉ thị khôi phục phường rối nước. Nhờ đó, phường rối làng Nguyễn không những được khôi phục mà còn vươn lên mạnh mẽ, góp phần đào tạo lực lượng biểu diễn cho Nhà hát Múa rối Trung ương và lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống ra khắp mọi miền đất nước.
Không gian trình diễn độc đáo – Thủy đình giữa lòng làng quê
Điểm đặc biệt khiến múa rối nước làng Nguyễn trở nên khác biệt so với các loại hình sân khấu khác là sân khấu nước – gọi là thủy đình. Đây là ngôi nhà rối dựng giữa ao làng, hồ nước, có kiến trúc mô phỏng mái đình cổ với phên, tre, mái cót, được trang trí bằng cờ quạt, lọng, voi, cổng hàng mã… Tất cả tạo nên một khung cảnh huyền ảo, lung linh, kết hợp cùng tiếng nhạc, pháo, ánh sáng và khói, đem đến trải nghiệm nghệ thuật thị giác đầy mê hoặc cho khán giả.
Phía sau tấm phông y môn là nghệ nhân rối – những “người nghệ sĩ vô danh” đứng ngâm mình trong nước, thao tác từng cây sào, dây kéo, guồng quay để điều khiển những con rối gỗ chuyển động theo kịch bản. Đây là công việc không hề dễ dàng, đòi hỏi kỹ năng điêu luyện, sự phối hợp ăn ý và khả năng sáng tạo không ngừng.
Con rối – Linh hồn của sân khấu
Mỗi con rối là một tác phẩm nghệ thuật thủ công, thường làm từ gỗ sung nhẹ, dễ nổi, được đục cốt, chạm khắc tỉ mỉ và sơn son thếp vàng. Rối nước làng Nguyễn đặc biệt nổi tiếng với các nhân vật như chú Tễu – biểu tượng hài hước và phản biện xã hội, hay các nhân vật thần tiên, rồng, phượng, nông dân, trâu cày…
Điều đáng quý là kỹ nghệ chế tác quân rối của làng Nguyễn mang đậm phong cách riêng: ngộ nghĩnh, sống động, giàu biểu cảm và cực kỳ bền chắc. Nhiều con rối cổ vẫn được lưu giữ, tiêu biểu là hai quân Tiên và Tễu có từ trước năm 1945, được đánh giá là đỉnh cao của nghệ thuật tạo hình rối nước truyền thống Việt Nam.
Âm nhạc – Linh hồn dẫn dắt cảm xúc
Không thể thiếu trong mỗi buổi diễn là dàn nhạc cổ truyền với trống, chiêng, sáo, tù và… kết hợp với làn điệu chèo quê trữ tình, đậm chất dân gian. Chính sự hòa quyện giữa hình ảnh – âm thanh – lời ca đã làm nên linh hồn của múa rối nước làng Nguyễn. Khi rộn rã, khi trầm lắng, âm nhạc dẫn dắt cảm xúc người xem, góp phần truyền tải nội dung câu chuyện một cách sinh động, dễ hiểu.
Tinh thần “bí truyền” và lòng trung thành với nghề
Một nét văn hóa rất riêng của phường rối nước làng Nguyễn là tinh thần “bí truyền” trong truyền nghề. Ngày xưa, nghề rối chỉ truyền cho nam giới trong làng, người học nghề phải thề giữ bí mật, nếu làm lộ sẽ “một đời cha, ba đời con chịu họa”. Đây không chỉ là luật bất thành văn mà còn là sự tôn kính nghề nghiệp và ý thức giữ gìn di sản truyền thống của cha ông.
Đứng đầu phường là các ông Trùm, vừa là nghệ nhân tài ba vừa là người tổ chức, truyền dạy nghề. Những cái tên như ông Lý Mục, ông Tổng Quỳnh, ông Phó Thiếu… vẫn được hậu thế nhắc đến như những tượng đài nghệ thuật. Họ là người sáng tạo ra nhiều tiết mục kinh điển như “Rồng phun nước”, “Múa bát tiên”, “Chú Tễu dạo chơi”,… mà đến nay vẫn còn biểu diễn trong các lễ hội lớn.
Rối nước làng Nguyễn – Điểm đến hấp dẫn của du lịch văn hóa
Ngày nay, múa rối nước làng Nguyễn không chỉ phục vụ cộng đồng mà còn trở thành sản phẩm văn hóa độc đáo thu hút khách du lịch trong và ngoài nước. Nhiều tour du lịch văn hóa – làng nghề đã đưa làng Nguyễn vào lịch trình khám phá, biến nơi đây thành một “địa chỉ đỏ” cho du khách muốn tìm hiểu văn hóa truyền thống Việt Nam.
Múa rối nước làng Nguyễn không chỉ là một môn nghệ thuật dân gian, mà còn là bản sắc tinh thần, linh hồn của làng quê Việt. Qua bao thế kỷ, giữa dòng chảy hiện đại, nghệ thuật rối nước vẫn tồn tại bền vững, lặng lẽ gìn giữ giá trị cội nguồn và truyền lại cho thế hệ sau như một kho tàng vô giá.
Đến với làng Nguyễn – Đông Hưng – Hưng Yên hôm nay, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng những tiết mục múa rối nước đặc sắc, mà còn được sống trong không khí hội hè truyền thống, cảm nhận sự mộc mạc, tài hoa và tâm hồn nghệ sĩ của người dân nơi đây.
Múa rối nước làng Nguyễn – nơi mặt nước kể chuyện ngàn năm văn hiến.
