Lễ hội Dua Tpeng (Phá bàu) – Di sản văn hóa độc đáo của đồng bào Khmer
Giữa vùng đất Đông Nam Bộ hiện đại và phát triển nhanh chóng như Đồng Nai – nơi có những khu công nghiệp rộng lớn và các đô thị năng động – vẫn còn vang vọng âm thanh của một lễ hội truyền thống lâu đời: Lễ hội Đua T’pêng, hay còn được biết đến với tên gọi Phá Bàu. Đây là nét văn hóa đặc sắc của cộng đồng người Khmer Nam Bộ đã sinh sống hàng trăm năm tại khu vực này – đặc biệt tập trung ở các xã Tân Phú (Đồng Nai), Bù Đăng và Lộc Ninh.
Độc đáo lễ hội Phá Bàu của người Khmer.
Không nổi tiếng rầm rộ nhưng Lễ hội Đua T’pêng ở Đồng Nai và Bình Phước (nay thuộc Đồng Nai) vẫn âm thầm giữ vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống tâm linh và tinh thần của cộng đồng người Khmer nơi đây. Người dân nơi này vẫn gọi tên lễ hội bằng giọng Khmer quen thuộc: T’pêng Phá Bàu, một hình thức thi thuyền truyền thống diễn ra vào dịp lễ cúng trăng Óoc Om Bóc – dịp lễ lớn nhất trong năm của đồng bào Khmer theo lịch mặt trăng.
Điểm đặc biệt ở vùng này là người Khmer không sống tập trung đông đúc như ở miền Tây Nam Bộ, mà rải rác thành các cụm nhỏ, xen lẫn trong cộng đồng người Kinh, người S’tiêng. Chính vì vậy, việc tổ chức lễ hội không đơn thuần là truyền thống mà còn là một nỗ lực gìn giữ bản sắc dân tộc giữa bối cảnh hội nhập đa văn hóa. Những năm gần đây, chính quyền các địa phương như Bù Đăng, Bù Gia Mập và Tân Phú đã phối hợp cùng các sư sãi, nghệ nhân và trưởng tộc Khmer tổ chức lễ hội quy mô cấp huyện, có mời các đoàn nghệ thuật dân gian Khmer từ các tỉnh bạn về giao lưu, trình diễn.
Không gian lễ hội trên vùng cao Đông Nam Bộ
Do địa hình khác biệt với vùng sông nước đồng bằng, lễ hội đua ghe ở Đồng Nai không diễn ra trên sông lớn mà thường được tổ chức tại các ao, hồ nhân tạo hoặc dòng suối gần chùa Khmer. Điển hình như hồ Đăk W’ng (Bù Đăng), suối Đá (Tân Phú), hồ Sóc Xiêm, hay các đoạn sông nhỏ gần các chùa Khmer như chùa Xà Tang, chùa Khmer Liên Sơn, chùa Sóc Lớn.
Mỗi dịp lễ Óoc Om Bóc, người Khmer tập trung về chùa, dựng trại, nấu cốm dẹp, chuẩn bị lễ vật cúng trăng, rước đèn nước và tổ chức phần hội với múa Rom Vong, biểu diễn ngũ âm, cùng các trò chơi dân gian. Nhưng đáng chờ đợi nhất là phần đua T’pêng, với những chiếc ghe dài được đẽo từ thân cây lớn hoặc ghép gỗ, trang trí đầu rồng, mình phượng bằng hoa văn Khmer truyền thống.
Tuy không dài và to như ghe ngo ở miền Tây, nhưng T’pêng ở miền Đông vẫn mang đầy tinh thần thiêng liêng. Những tay chèo là nam thanh niên khỏe mạnh trong làng, được chọn lựa kỹ lưỡng, luyện tập từ nhiều tuần trước. Mỗi đội từ 10–20 người, mặc trang phục đồng bộ, tay chèo mạnh mẽ trong tiếng hò reo và trống hội vang rền.
Sự kiện đua T’pêng không chỉ đơn thuần là thi đấu thể thao, mà là một nghi lễ tiễn nước, thể hiện lòng biết ơn với thiên nhiên và thần linh sau mùa lũ – mùa gieo trồng chính của người Khmer. Đó cũng là lời cầu chúc cho vụ mùa sắp tới được tốt tươi, mưa thuận gió hòa.
Lễ hội Phá Bàu tại địa phương tỉnh Đồng Nai.
Giữ gìn bản sắc giữa vùng đất đang chuyển mình
Ở vùng đất phát triển nhanh như Đồng Nai, nơ mà đời sống hiện đại đang dần thay thế nếp sinh hoạt truyền thống, việc duy trì và tổ chức lễ hội T’pêng mang ý nghĩa quan trọng với cộng đồng Khmer. Đó không chỉ là nơi hội tụ văn hóa, mà còn là nơi giữ lửa tinh thần dân tộc, giáo dục thế hệ trẻ về nguồn cội, về bản sắc của chính mình.
Những nghệ nhân làm cốm dẹp, thợ khắc ghe truyền thống, người đánh nhạc ngũ âm… đều là báu vật sống, truyền nghề cho thanh thiếu niên qua các buổi sinh hoạt tại chùa, nhà văn hóa cộng đồng. Trẻ em Khmer được dạy hát tiếng mẹ đẻ, học thắp nến cúng trăng, biết nhịp trống đua ghe ngay từ nhỏ – như một cách gìn giữ di sản bằng chính đời sống hằng ngày.
Năm 2014, Lễ hội T’pêng Phá Bàu của người Khmer đã được Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, trong đó có sự đóng góp không nhỏ từ cộng đồng Khmer tại Đồng Nai và Bình Phước (nay thuộc Đồng Nai). Đây là một sự công nhận xứng đáng cho nỗ lực âm thầm gìn giữ văn hóa Khmer tại vùng đất không có nhiều sông lớn – nhưng lại dồi dào lòng người.
Ngày nay, khi du khách đến Đồng Nai vào dịp tháng 10–11 âm lịch, đừng quên ghé thăm một ngôi chùa Khmer, chứng kiến lễ cúng trăng, thưởng thức món cốm dẹp truyền thống và hòa mình vào không khí lễ hội đua T’pêng độc đáo. Đó là một hành trình không chỉ để khám phá vùng đất mới, mà còn để chạm vào một mạch nguồn văn hóa sống động, nơi bản sắc dân tộc Khmer vẫn vững vàng qua thời gian, như chính nhịp chèo rắn rỏi trên những con ghe truyền thống giữa lòng Đông Nam Bộ.
