Dân ca ví, giặm là một trong những loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc nhất của vùng Nghệ An – Hà Tĩnh, được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Không chỉ đơn thuần là một hình thức hát giao duyên, ví, giặm còn chứa đựng trong mình những giá trị nhân văn sâu sắc, phản ánh trọn vẹn đời sống lao động, phong tục tập quán và tâm hồn của con người nơi đây qua nhiều thế hệ.
Tái hiện không gian diễn xướng dân ca ví, giặm tại Quảng trường Hồ Chí Minh.
Nguồn gốc gắn liền với đời sống lao động
Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, ví, giặm xuất phát từ chính đời sống lao động và sinh hoạt thường ngày của người dân xứ Nghệ. Từ những câu hát vang lên khi ru con ngủ, dệt vải, chèo thuyền hay trên đồng ruộng cày cấy, dân ca ví, giặm đã trở thành tiếng lòng của người dân lao động, vừa để giải trí, vừa để bày tỏ tâm tư tình cảm. Chính sự mộc mạc ấy khiến nó gần gũi và dễ lan tỏa trong cộng đồng.
Đến thế kỷ XVII – XVIII, dân ca ví, giặm đã phát triển mạnh mẽ, trở thành một hình thức trình diễn quen thuộc trong đời sống văn hóa của cư dân Nghệ Tĩnh. Sang thế kỷ XIX – XX, nhiều nhà nho, trí thức yêu nước như Phan Bội Châu, Đặng Văn Bá, Bùi Chính Lộ… đã góp công tu chỉnh, nâng tầm nghệ thuật cho loại hình này. Nhờ đó, từ một hình thức hát dân gian bình dị, ví, giặm trở thành một di sản quý báu, vừa dân dã lại vừa tinh tế.
Giá trị nhân văn và giáo dục sâu sắc
Dân ca ví, giặm bao hàm nhiều đề tài phong phú: từ ca ngợi cảnh sắc quê hương, phản ánh phong tục lễ nghi, khuyên răn đạo đức đến bày tỏ tình cảm đôi lứa. Đặc biệt, các làn điệu này thường xuyên đề cao những giá trị nhân văn cốt lõi: lòng hiếu thảo, thủy chung, nghĩa tình, trung thực, nhân ái. Trong môi trường sống khắc nghiệt của vùng đất gió Lào cát trắng, những câu hát ví, giặm như lời động viên, an ủi, giúp con người thêm nghị lực và niềm tin vào cuộc sống.
Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, ví, giặm còn được cải biên thành những bài hát cổ vũ, hoạt ca, vè tuyên truyền để khích lệ tinh thần chiến đấu của quân và dân. Nhờ tính linh hoạt trong cách thể hiện – không cần sân khấu cố định, không cần đạo cụ cầu kỳ – ví, giặm dễ dàng vang lên ở mọi lúc, mọi nơi, từ nhóm nhỏ đến những buổi hội làng đông đúc.
Đặc sắc nghệ thuật độc đáo
Về hình thức, dân ca ví, giặm gồm hai lối hát: hát ví và hát giặm. Hát ví thường dựa trên thể thơ lục bát hoặc song thất lục bát, có tính ngẫu hứng và uyển chuyển, phản ánh cảm xúc tự nhiên của người hát. Ngược lại, hát giặm có nhịp điệu rõ ràng, thường theo thể thơ ngũ ngôn, với tiết tấu 3/4 hoặc 6/8, xen kẽ phách mạnh, phách nhẹ rất sinh động. Hai lối hát này thường đan xen, bổ trợ cho nhau, tạo nên một không gian âm nhạc đa sắc thái – khi trữ tình sâu lắng, khi rộn ràng vui tươi, khi dồn dập khẩn trương.
Sự phong phú này không chỉ phản ánh tâm hồn tinh tế, nhạy cảm của con người xứ Nghệ mà còn làm nên sức sống bền bỉ của loại hình nghệ thuật dân gian này. Đặc biệt, ví, giặm còn mang đậm sắc thái phương ngữ địa phương, khiến mỗi câu hát vừa gần gũi, vừa khắc họa rõ nét bản sắc văn hóa của vùng đất nổi tiếng hiếu học và giàu truyền thống khoa bảng.
Từ di sản văn hóa đến nguồn lực du lịch
Ngày nay, dân ca ví, giặm không chỉ dừng lại ở giá trị tinh thần hay nghệ thuật mà còn trở thành tài nguyên quý giá cho phát triển du lịch văn hóa. Việc đưa ví, giặm vào các chương trình lễ hội, tour du lịch trải nghiệm đã giúp quảng bá rộng rãi hình ảnh Nghệ An – Hà Tĩnh đến bạn bè quốc tế, đồng thời tạo động lực bảo tồn di sản.
Nhiều câu lạc bộ dân ca được thành lập tại các địa phương, khách sạn, nhà hàng nhằm phục vụ du khách và truyền dạy cho thế hệ trẻ. Hoạt động này vừa góp phần gìn giữ giá trị truyền thống, vừa tạo không gian giao lưu, để du khách có thể cảm nhận trực tiếp cái hồn của ví, giặm ngay tại mảnh đất sản sinh ra nó.
Với những giá trị nhân văn và nghệ thuật đặc biệt, dân ca ví, giặm không chỉ là tiếng lòng của người dân Nghệ Tĩnh mà còn là niềm tự hào chung của văn hóa Việt Nam. Việc bảo tồn và phát huy loại hình này không chỉ giúp lưu giữ cốt cách, tâm hồn xứ Nghệ mà còn góp phần quảng bá bản sắc văn hóa Việt ra thế giới. Trong dòng chảy hiện đại, ví, giặm vẫn ngân vang như minh chứng cho sức sống bền bỉ của di sản và tình yêu quê hương của bao thế hệ người dân nơi đây.
