1. Lịch sử hình thành trường ca Xa Nhà Ca
Xa Nhà Ca là một trường ca dân gian nổi bật của người Hà Nhì, chủ yếu được truyền lại tại các xã Mù Cả, Ka Lăng và Thu Lũm, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Trường ca này được xem như một “bách khoa toàn thư” về văn hóa, tín ngưỡng và tri thức của người Hà Nhì, với lịch sử khoảng 300 năm. Nó gồm 11 chương và hơn 3.500 câu, kể về sự hình thành vũ trụ, nguồn gốc dân tộc, phong tục, cũng như các nghi lễ quan trọng trong đời sống của cộng đồng Hà Nhì.
Trường ca mở đầu với chương “Ù pe mí pe” (Tạo trời, tạo đất), mô tả sự hình thành của vạn vật, tiếp theo là các chương về lao động, phong tục và các nghi lễ vòng đời như sinh, cưới, tang lễ. Nội dung của Xa Nhà Ca mang đậm yếu tố huyền thoại, kết hợp giữa sử thi và tín ngưỡng, nhưng không ràng buộc vào một nghi lễ tôn giáo cụ thể.
Theo lời Nghệ nhân Pờ Lóng Tơ (bản Mù Cả, xã Mù Cả), Xa Nhà Ca ra đời trong môi trường văn hóa dân gian của người Hà Nhì, một nhóm dân tộc thuộc ngữ hệ Tạng.
2. Nét đẹp của Xa Nhà Ca
Người Hà Nhì tại Mường Tè sống chủ yếu ở vùng núi cao, gắn bó với nông nghiệp nương rẫy và tín ngưỡng thờ tổ tiên, thần linh. Xa Nhà Ca thường được trình diễn trong Tết Hồ Sự Chà – lễ hội quan trọng vào ngày Thìn (tháng 10-11 âm lịch), nhằm mừng vụ mùa và cầu bình an. Lễ hội này kết hợp múa hát, văn nghệ và nghi lễ cúng tế, tạo ra không gian văn hóa đặc sắc. Các nghệ nhân kể chuyện bằng ngôn ngữ Hà Nhì, kết hợp với giai điệu trầm bổng, đồng thời thực hiện các nghi thức cúng tế như dâng gà và rượu lên tổ tiên hoặc thần linh.
Theo quan niệm của người Hà Nhì, nếu diễn xướng Xa Nhà Ca mà thiếu nghi lễ cúng tế, sẽ bị thần linh trách phạt, gây đau ốm hoặc mùa màng thất bát.
Xa Nhà Ca mang trong mình triết lý về nguồn gốc vạn vật và cách thức ứng xử giữa con người với nhau và với thiên nhiên. Trường ca bắt nguồn từ cuộc sống lao động thường ngày và phản ánh giá trị tốt đẹp của con người.
Đồng bào Hà Nhì bảo tồn di sản
3. Trường ca Xa Nhà Ca – Di sản văn hóa
Xa Nhà Ca không chỉ là một hình thức nghệ thuật biểu diễn mà còn là di sản văn hóa vô cùng quý giá của người Hà Nhì. Trường ca này không chỉ mang tính chất tín ngưỡng mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của cộng đồng. Dù trải qua quá trình di cư và biến đổi trong lịch sử, Xa Nhà Ca vẫn tồn tại và phát triển tại Mường Tè, tỉnh Lai Châu từ hơn 300 năm trước.
Trường ca này thường được ngâm, kể vào ban đêm, khi người hát uống rượu và biểu diễn theo tâm trạng, từ vui tươi đến buồn bã, từ chậm rãi đến vội vã, phù hợp với từng tình tiết trong câu chuyện. Đây là lúc cộng đồng người Hà Nhì được sống lại những ký ức về cội nguồn, về sự hình thành trời đất, vạn vật, và các cuộc đấu tranh sinh tồn.
Đến năm 2025, Xa Nhà Ca được vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 2175/QĐ-BVHTTDL ngày 27/6/2025 Nghệ thuật trình diễn dân gian, Ngữ văn dân gian – Diễn xướng Xa Nhà Ca của người Hà Nhì (Xã Mù Cả, xã Ka Lăng, xã Thu Lũm, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu).
4. Kết luận
Xa Nhà Ca là một di sản văn hóa vô cùng độc đáo của người Hà Nhì ở Mường Tè, Lai Châu. Trường ca này phản ánh lịch sử, tín ngưỡng và bản sắc dân tộc của người Hà Nhì. Với vai trò là cầu nối giữa các thế hệ, Xa Nhà Ca cần được bảo tồn và phát huy thông qua các nỗ lực cộng đồng, giáo dục và du lịch, để tiếp tục sáng ngời trong kho tàng văn hóa Việt Nam.
Người dân cùng hát Xa Nhà Ca trong sinh hoạt gia đình