Trình diễn hò khoan Lệ Thủy
Giới thiệu
Hò khoan Lệ Thủy, một loại hình dân ca đặc trưng của vùng đất Lệ Thủy, tỉnh Quảng Trị mới (sáp nhập từ Quảng Bình và Quảng Trị theo Nghị quyết 202/2025/QH15, hiệu lực từ 1/7/2025), là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được công nhận theo Quyết định 1852/QĐ-BVHTTDL ngày 08/5/2017. Với âm hưởng da diết, sâu lắng, Hò khoan Lệ Thủy phản ánh tâm tư, tình cảm của người dân lao động, đồng thời góp phần bảo tồn bản sắc văn hóa và thúc đẩy du lịch tại Quảng Trị. Lễ hội Hò khoan, thường diễn ra bên dòng sông Kiến Giang, là điểm nhấn văn hóa, thu hút du khách khám phá nét đẹp truyền thống của vùng đất địa linh nhân kiệt.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Hò khoan Lệ Thủy ra đời từ thế kỷ XV tại vùng đất Lệ Thủy, thuộc tỉnh Quảng Trị mới ngày nay. Ban đầu, đây là những câu hát mộc mạc của người dân khi làm các công việc như chèo thuyền, đập đất, cày ruộng, hay kéo lưới. Theo nghệ nhân Trần Thị Hoa, một người lưu giữ Hò khoan tại Lệ Thủy, loại hình dân ca này không chỉ là nghệ thuật mà còn là cách người dân gửi gắm khát vọng, niềm vui, và nỗi buồn trong cuộc sống lao động. Hò khoan mang âm hưởng gần gũi, phản ánh đời sống tinh thần phong phú của người dân Quảng Trị.
Hò khoan Lệ Thủy có ý nghĩa văn hóa sâu sắc, là cầu nối giữa các thế hệ, giúp bảo tồn tiếng nói và phong tục dân gian. Ông Nguyễn Văn Thành, trưởng thôn An Xá, huyện Lệ Thủy, chia sẻ: “Hò khoan là linh hồn của người dân Lệ Thủy, giúp con cháu nhớ về cội nguồn và trân trọng giá trị lao động.” Loại hình này còn gắn với các sự kiện lịch sử, như thời Nguyễn Hoàng đóng dinh tại Ái Tử (Quảng Trị), khi dân ca Lệ Thủy hòa quyện với âm hưởng Thanh – Nghệ, tạo nên nét đặc trưng riêng.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Hò khoan Lệ Thủy thường được tổ chức trong các lễ hội truyền thống, đặc biệt vào dịp Quốc khánh 2/9, kết hợp với Lễ hội đua thuyền trên sông Kiến Giang tại Lệ Thủy. Buổi trình diễn bao gồm hai phần chính: nghi lễ và phần hội, kết hợp giữa tâm linh và không khí sôi động.
Buổi trình diễn hò khoan Lệ Thuỷ trên dòng sông
Phần lễ
Trước buổi hát, các gia đình chuẩn bị lễ vật như trầu cau, rượu, và bánh chưng để dâng lên bàn thờ tổ tiên tại đình làng hoặc nhà văn hóa thôn. Nhóm nghệ nhân, thường gồm hai phe nam và nữ, thực hiện nghi thức cúng tế, cầu mưa thuận gió hòa và mùa màng bội thu. Các bài hò được cất lên với sự đối đáp giữa hai bên, thể hiện sự dí dỏm, thông minh, và tình cảm. Nhạc cụ chính là đàn nhị và mỏ, tạo nên âm thanh dịu dàng, sâu lắng, như “tiếng lòng của làng quê Việt.”
Nghi thức cúng thường diễn ra vào sáng sớm, với các bài khấn bằng tiếng Việt mộc mạc, kể về công lao tổ tiên và vẻ đẹp quê hương. Sau phần cúng, lễ vật được chia sẻ, thể hiện tinh thần cộng đồng. Một số thôn còn tổ chức rước kiệu hoặc thả đèn hoa đăng trên sông Kiến Giang, tạo không khí linh thiêng.
Phần hội
Phần hội là điểm nhấn sôi động, với các màn trình diễn Hò khoan đối đáp giữa nam và nữ. Người nam thường hát trước, giới thiệu quê hương, gia đình, và bày tỏ tình cảm, trong khi người nữ đáp lại bằng những câu hát e ấp nhưng sắc sảo. Các bài hò xoay quanh tình yêu quê hương, đất nước, gia đình, và vẻ đẹp thiên nhiên, như sông Kiến Giang hay cánh đồng lúa Lệ Thủy. Tiếng đàn nhị và mỏ hòa quyện, tạo nên âm hưởng gần gũi, khiến người nghe “xuyến xao.”
Phần hội còn có các trò chơi dân gian như kéo co, đẩy gậy, và múa truyền thống. Người dân mặc áo dài, áo tứ thân, làm nổi bật bản sắc văn hóa. Bữa ăn cộng đồng với các món đặc sản như bánh khoái, chè đậu ván, và cá sông càng tăng thêm không khí giao lưu.
Địa phương tổ chức
Hò khoan Lệ Thủy được tổ chức chủ yếu tại huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Trị mới, đặc biệt ở các thôn như An Xá, Thanh Thủy, và các đình làng bên sông Kiến Giang. Lệ Thủy, với cảnh quan sông nước thơ mộng và đồng lúa xanh mướt, là vùng đất giàu truyền thống văn hóa. Các điểm đến lân cận như Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng, Thành cổ Quảng Trị, và mộ Đại tướng Võ Nguyên Giáp bổ sung sức hút du lịch, tạo cơ hội trải nghiệm Hò khoan trong không gian lịch sử và thiên nhiên.
Tỉnh Quảng Trị mới, với diện tích hơn 8.000 km² sau sáp nhập, là không gian lý tưởng để bảo tồn và phát huy Hò khoan Lệ Thủy. Các lễ hội tại Lệ Thủy thường được tổ chức kết hợp với các sự kiện du lịch, thu hút đông đảo du khách.
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng
Hò khoan Lệ Thủy là biểu tượng của bản sắc văn hóa và đời sống tinh thần người dân Quảng Trị. Các bài hò không chỉ là nghệ thuật mà còn thể hiện khát vọng bình an, mùa màng bội thu, và tình đoàn kết. Ông Lê Văn Quang, cán bộ văn hóa Lệ Thủy, nhấn mạnh: “Hò khoan là sợi dây gắn kết cộng đồng, giúp bảo tồn tiếng nói và phong tục dân gian.” Loại hình này còn có giá trị giáo dục, khuyến khích thế hệ trẻ học hát và hiểu về lịch sử quê hương.
So với các dân ca khác như Quan họ Bắc Ninh, Hò khoan Lệ Thủy mang nét mộc mạc, gần gũi, phản ánh đời sống lao động của người dân miền Trung. Sự đối đáp nam – nữ tạo nên nét độc đáo, thể hiện sự thông minh và dí dỏm của người dân Lệ Thủy.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa
Hò khoan Lệ Thủy là sản phẩm du lịch văn hóa tiềm năng, kết hợp với các điểm đến như Phong Nha – Kẻ Bàng, Địa đạo Vịnh Mốc, và bãi biển Cửa Tùng. Năm 2025, tỉnh Quảng Trị mới đặt mục tiêu đón 3 triệu lượt khách, với các tour trải nghiệm Hò khoan tại Lệ Thủy. Du khách có thể tham gia hát đối đáp, học chơi đàn nhị, và thưởng thức ẩm thực địa phương như bánh bèo và chè sen. Các homestay tại Lệ Thủy, với sự hỗ trợ chuyển đổi số, mang đến trải nghiệm gần gũi.
Các dự án bảo tồn bao gồm tổ chức lớp dạy Hò khoan, ghi âm các bài hát, và tư liệu hóa lời ca. Tuy nhiên, cần đầu tư quảng bá qua công nghệ số và đào tạo nghệ nhân trẻ để duy trì di sản.
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Hò khoan Lệ Thủy đang đối mặt với nguy cơ mai một do ảnh hưởng của văn hóa hiện đại và sự giảm sút số người biết hát. Giới trẻ ít tham gia, trong khi các nghệ nhân cao tuổi ngày càng ít. Để bảo tồn, tỉnh Quảng Trị cần mở lớp dạy Hò khoan tại trường học, tổ chức hội thi, hội diễn, và lồng ghép vào các sự kiện du lịch như Lễ hội đua thuyền sông Kiến Giang. Các tour du lịch văn hóa, như “Hành trình khám phá Hò khoan Lệ Thủy,” cần được phát triển, kết hợp với quảng bá qua mạng xã hội và website.
Hò khoan Lệ Thủy là di sản quý báu, thể hiện bản sắc văn hóa và tinh thần lao động của người dân Quảng Trị. Với âm hưởng sâu lắng và sự đối đáp dí dỏm, nghệ thuật này không chỉ bảo tồn truyền thống mà còn góp phần định vị Quảng Trị như điểm đến du lịch văn hóa độc đáo trong thời đại mới.
