Sân khấu hóa hò giã gạo ở Quảng Trị
Giới thiệu
Hò giã gạo, một loại hình dân ca đặc trưng gắn liền với lao động sản xuất, là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được công nhận theo Quyết định 216/QĐ-BVHTTDL ngày 14/02/2023. Tại tỉnh Quảng Trị mới (sáp nhập từ Quảng Bình và Quảng Trị theo Nghị quyết 202/2025/QH15, hiệu lực từ 1/7/2025), Hò giã gạo được lưu truyền ở các vùng nông thôn, đặc biệt tại huyện Gio Linh và Vĩnh Linh, nơi người dân vẫn giữ nét văn hóa lao động truyền thống. Với giai điệu mộc mạc, Hò giã gạo không chỉ phản ánh đời sống lao động mà còn góp phần bảo tồn bản sắc và thúc đẩy du lịch văn hóa tại Quảng Trị.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Hò giã gạo bắt nguồn từ tập quán sản xuất nông nghiệp của người dân Quảng Trị, khi những câu hò được cất lên để động viên tinh thần trong lúc giã gạo bằng cối và chày. Theo nghệ nhân Nguyễn Thị Lan tại xã Gio Hải, Gio Linh, Hò giã gạo ra đời từ hàng trăm năm trước, gắn bó với đời sống nông thôn, đặc biệt trong các dịp lễ hội hoặc sau vụ mùa. Những câu hò giúp giảm bớt nhọc nhằn, tạo không khí vui vẻ và đoàn kết trong cộng đồng.
Hò giã gạo mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc, thể hiện tinh thần lao động và sự gắn bó giữa con người với quê hương. Ông Trần Văn Minh, bô lão tại Vĩnh Linh, chia sẻ: “Hò giã gạo là tiếng lòng của người nông dân, giúp con cháu nhớ về cội nguồn và trân trọng giá trị lao động.” Loại hình này còn có giá trị giáo dục, khuyến khích thế hệ trẻ học dân ca và hiểu về truyền thống nông nghiệp, góp phần bảo tồn bản sắc dân tộc trong thời đại hiện đại.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Hò giã gạo thường được trình diễn trong các dịp lễ hội làng, đặc biệt vào tháng 2–3 âm lịch hoặc sau vụ thu hoạch, tại các sân đình ở Gio Linh và Vĩnh Linh. Buổi trình diễn bao gồm hai phần chính: nghi lễ và phần hội, kết hợp giữa tâm linh và không khí cộng đồng.
Phần lễ
Trước buổi hò, người dân chuẩn bị lễ vật gồm gạo mới, gà luộc, rượu, và trầu cau để dâng lên bàn thờ tổ tiên hoặc thần nông tại đình làng. Thầy cúng, thường là người cao niên uy tín, thực hiện nghi thức khấn vái, cảm tạ thần linh đã phù hộ vụ mùa năng suất. Các câu hò giã gạo được cất lên trong lễ cúng, với giai điệu chậm rãi, mô phỏng nhịp điệu chày giã gạo, tạo không khí linh thiêng.
Nghi thức cúng diễn ra vào sáng sớm, với bài khấn bằng tiếng Việt mộc mạc, kể về công lao tổ tiên và vẻ đẹp của quê hương. Sau lễ cúng, lễ vật được chia sẻ, thể hiện tinh thần đoàn kết. Một số thôn tổ chức nghi thức rước gạo từ đồng về đình, cầu mong vụ mùa tiếp theo thuận lợi.
Phần hội
Phần hội là điểm nhấn sôi động, với các màn trình diễn Hò giã gạo đối đáp giữa nam và nữ. Người dân chia thành hai nhóm, thay phiên hát những câu hò về lao động, tình yêu, và cuộc sống. Giai điệu mộc mạc, kết hợp với tiếng chày giã gạo và mõ tre, tạo nên không khí gần gũi, vui tươi. Bà Lê Thị Mai, nghệ nhân tại Vĩnh Linh, chia sẻ: “Hò giã gạo là cách chúng tôi kể chuyện quê hương và truyền dạy văn hóa cho con cháu.”
Ngoài Hò giã gạo, phần hội còn có các trò chơi dân gian như kéo co, ném còn, và thi giã gạo. Người dân mặc áo bà ba hoặc áo dài, làm nổi bật bản sắc văn hóa. Bữa ăn cộng đồng với các món đặc sản như bánh bèo, bánh khoái, và chè đậu ván càng tăng thêm không khí giao lưu.
Địa phương tổ chức
Hò giã gạo được tổ chức tại các làng quê ở huyện Gio Linh (xã Gio Hải, Gio Việt) và Vĩnh Linh (xã Vĩnh Thủy, Vĩnh Giang), tỉnh Quảng Trị mới. Gio Linh và Vĩnh Linh, với những cánh đồng lúa bát ngát và đình làng cổ kính, là trung tâm văn hóa nông nghiệp của Quảng Trị. Các điểm đến lân cận như Thành cổ Quảng Trị, Địa đạo Vịnh Mốc, và bãi biển Cửa Tùng bổ sung sức hút du lịch, tạo cơ hội trải nghiệm Hò giã gạo trong không gian văn hóa và lịch sử.
Tỉnh Quảng Trị mới, với diện tích hơn 8.000 km² sau sáp nhập, là không gian lý tưởng để bảo tồn và phát huy Hò giã gạo. Các sân đình và đồng lúa được giữ gìn, trở thành điểm đến văn hóa độc đáo.
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng
Hò giã gạo là biểu tượng của văn hóa lao động và tín ngưỡng nông nghiệp, thể hiện lòng biết ơn tổ tiên và khát vọng no đủ. Các câu hò và nghi thức cúng bảo tồn ngôn ngữ, âm nhạc, và phong tục dân gian. Ông Nguyễn Văn Thành, cán bộ văn hóa Gio Linh, nhấn mạnh: “Hò giã gạo là sợi dây gắn kết cộng đồng, giúp người dân Quảng Trị tự hào về truyền thống nông nghiệp.” Loại hình này còn có giá trị giáo dục, khuyến khích thế hệ trẻ học dân ca và tìm hiểu về nghề nông.
So với các dân ca khác như Hò khoan Lệ Thủy, Hò giã gạo mang nét đặc trưng của vùng đồng bằng Quảng Trị, với lời ca dí dỏm và nhịp điệu mô phỏng lao động giã gạo.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa
Hò giã gạo là sản phẩm du lịch văn hóa tiềm năng, kết hợp với các điểm đến như Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng, Địa đạo Vịnh Mốc, và bãi biển Cửa Tùng. Năm 2025, Quảng Trị đặt mục tiêu đón 3 triệu lượt khách, với các tour trải nghiệm Hò giã gạo tại Gio Linh và Vĩnh Linh. Du khách có thể tham gia hát hò, học giã gạo, và thưởng thức ẩm thực địa phương như bánh bèo và chè sen. Các homestay tại Gio Linh, được hỗ trợ chuyển đổi số, mang đến trải nghiệm gần gũi.
Các dự án bảo tồn bao gồm ghi âm các bài hò, tổ chức lớp dạy dân ca, và tư liệu hóa nghi thức. Tuy nhiên, cần tăng cường quảng bá qua công nghệ số và đào tạo nghệ nhân trẻ để duy trì di sản.
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Hò giã gạo đối mặt với nguy cơ mai một do sự suy giảm của nghề giã gạo truyền thống và ảnh hưởng của văn hóa hiện đại. Giới trẻ ít tham gia, trong khi các nghệ nhân cao tuổi ngày càng ít. Để bảo tồn, Quảng Trị cần mở lớp dạy Hò giã gạo tại trường học, tổ chức hội thi, và lồng ghép vào các sự kiện du lịch. Các tour du lịch văn hóa, như “Hành trình khám phá Hò giã gạo Quảng Trị,” cần được phát triển, kết hợp với quảng bá qua website và mạng xã hội.
Hò giã gạo là di sản quý báu, thể hiện bản sắc văn hóa và tinh thần lao động của người dân Quảng Trị. Với giai điệu mộc mạc và nghi thức gần gũi, di sản này góp phần định vị Quảng Trị như điểm đến du lịch văn hóa độc đáo, đồng thời bảo tồn giá trị truyền thống trong thời đại mới.
