Các câu lạc bộ tại đây thường xuyên tổ chức sinh hoạt và biểu diễn
Giới thiệu
Hát Ca trù, một loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian đặc sắc, là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được công nhận theo Quyết định 5079/QĐ-BVHTTDL ngày 27/12/2012. Tại tỉnh Quảng Trị mới (sáp nhập từ Quảng Bình và Quảng Trị theo Nghị quyết 202/2025/QH15, hiệu lực từ 1/7/2025), hát Ca trù được bảo tồn và phát huy mạnh mẽ, đặc biệt tại thị xã Ba Đồn, nơi nghệ thuật này gắn bó với đời sống văn hóa cộng đồng. Lễ hội hát Ca trù không chỉ là dịp để người dân tưởng nhớ cội nguồn mà còn góp phần quảng bá du lịch văn hóa, tạo sức hút độc đáo cho vùng đất giàu truyền thống.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Hát Ca trù, còn gọi là hát ả đào, có nguồn gốc từ thế kỷ 11, ban đầu là nghệ thuật trình diễn trong cung đình, sau lan rộng trong dân gian. Tại thị xã Ba Đồn, tỉnh Quảng Trị mới, Ca trù được người dân duy trì như một phần không thể thiếu trong các nghi lễ, lễ hội, và sinh hoạt cộng đồng. Theo nghệ nhân Nguyễn Thị Hồng, một trong những người lưu giữ Ca trù tại Ba Đồn, nghệ thuật này là lời tri ân tổ tiên, cầu mong bình an và thịnh vượng. Các bài hát Ca trù kể về lịch sử, tình yêu, và cuộc sống, phản ánh tâm hồn sâu sắc của người dân Quảng Trị.
Hát Ca trù mang ý nghĩa tâm linh và văn hóa sâu sắc. Ông Trần Văn Minh, trưởng thôn Thanh Xuân, thị xã Ba Đồn, chia sẻ: “Ca trù là cách chúng tôi giữ gìn bản sắc, giáo dục thế hệ trẻ về truyền thống và lòng tự hào dân tộc.” Loại hình nghệ thuật này còn là cầu nối giữa các thế hệ, giúp bảo tồn tiếng Việt cổ và các giá trị văn hóa dân gian trong bối cảnh hiện đại hóa.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Hát Ca trù tại Quảng Trị thường được tổ chức trong các dịp lễ hội đình làng, đặc biệt vào tháng 2–3 âm lịch tại các địa điểm như đình làng Thanh Xuân hay nhà văn hóa cộng đồng ở thị xã Ba Đồn. Buổi trình diễn bao gồm hai phần chính: nghi lễ và phần hội, kết hợp giữa tâm linh và không khí sôi động.
Phần lễ
Trước buổi trình diễn, các gia đình chuẩn bị lễ vật gồm trầu cau, rượu, và hoa quả để dâng lên bàn thờ tổ tiên hoặc thần linh tại đình làng. Nhóm nghệ nhân Ca trù, thường gồm đào nương (người hát chính), kép đàn (người chơi đàn đáy), và người đánh trống chầu, thực hiện nghi thức cúng tế. Đào nương mặc áo tứ thân, khăn mỏ quạ, hát những bài ca truyền thống như Hồng Hồng Tuyết Tuyết hoặc Tỳ Bà Hành. Lời ca được trình bày bằng giọng hát đặc trưng, kết hợp với tiếng đàn đáy và trống chầu, tạo nên âm hưởng sâu lắng, trữ tình.
Nghi thức cúng thường kéo dài từ sáng đến trưa, với các bài khấn bằng tiếng Việt cổ, cầu mưa thuận gió hòa và đời sống ấm no. Sau phần cúng, lễ vật được chia sẻ cho cộng đồng, thể hiện tinh thần đoàn kết. Tại Ba Đồn, một số buổi lễ còn có nghi thức rước kiệu, với đoàn người mặc trang phục truyền thống, mang không khí linh thiêng.
Phần hội
Phần hội là điểm nhấn sôi động, thu hút đông đảo người dân và du khách. Các đào nương trình diễn những bài Ca trù nổi tiếng, với nội dung ca ngợi quê hương, tình yêu đôi lứa, hoặc kể về các sự kiện lịch sử. Tiếng trống chầu được khán giả sử dụng để cổ vũ, tạo sự tương tác độc đáo. Bà Lê Thị Lan, một nghệ nhân tại Ba Đồn, chia sẻ: “Hát Ca trù không chỉ là nghệ thuật mà còn là cách chúng tôi kể chuyện quê hương cho thế hệ sau.”
Ngoài ra, phần hội còn có các trò chơi dân gian như kéo co, ném còn, và các tiết mục múa truyền thống. Người dân Quảng Trị thường mặc áo dài, áo tứ thân, làm nổi bật bản sắc văn hóa. Bữa ăn cộng đồng với các món đặc sản như bánh bèo, bánh bột lọc, và chè sen càng tăng thêm không khí giao lưu, gắn kết.
Địa phương tổ chức
Hát Ca trù được tổ chức chủ yếu tại thị xã Ba Đồn, tỉnh Quảng Trị mới, nơi có cộng đồng dân cư gắn bó với nghệ thuật này. Đình làng Thanh Xuân và nhà văn hóa thôn ở Ba Đồn là những địa điểm chính, được trang trí bằng cờ, hoa, và các biểu tượng truyền thống. Thị xã Ba Đồn, nằm bên sông Gianh, là vùng đất giàu văn hóa, giao thoa giữa các dân tộc Kinh, Bru – Vân Kiều, và các giá trị lịch sử như Thành cổ Quảng Trị hay Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng. Các điểm đến này bổ sung sức hút du lịch, tạo cơ hội trải nghiệm Ca trù trong không gian văn hóa đặc sắc.
Những nghệ nhân trình diễn hát ca trù
Tỉnh Quảng Trị mới, với diện tích hơn 8.000 km² sau sáp nhập, là không gian lý tưởng để bảo tồn và phát huy hát Ca trù. Các di tích như Vũng Chùa – Đảo Yến và Địa đạo Vịnh Mốc cũng góp phần thu hút du khách đến với các lễ hội Ca trù.
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng
Hát Ca trù là biểu tượng của tín ngưỡng và bản sắc văn hóa dân tộc, thể hiện lòng biết ơn tổ tiên và khát vọng bình an. Nghi thức cúng tế kết nối con người với thần linh, trong khi phần hội bảo tồn ngôn ngữ, âm nhạc, và phong tục dân gian. Ông Nguyễn Văn Hùng, cán bộ văn hóa Ba Đồn, nhấn mạnh: “Ca trù là di sản quý, giúp người dân Quảng Trị giữ gìn cội nguồn và quảng bá văn hóa ra thế giới.”
Loại hình nghệ thuật này còn có giá trị giáo dục, khuyến khích thế hệ trẻ học hát Ca trù và hiểu về lịch sử. So với các tỉnh khác như Hà Nội hay Bắc Ninh, Ca trù tại Quảng Trị mang nét đặc trưng miền Trung, với lời ca mộc mạc, gần gũi, phản ánh đời sống ngư dân và nông dân.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hóa
Hát Ca trù là sản phẩm du lịch văn hóa tiềm năng, kết hợp với các điểm đến như Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng, Thành cổ Quảng Trị, và bãi biển Cửa Tùng. Năm 2025, tỉnh Quảng Trị mới đặt mục tiêu đón 3 triệu lượt khách, với các tour trải nghiệm Ca trù tại Ba Đồn. Du khách có thể tham gia hát cùng đào nương, học đánh trống chầu, và thưởng thức ẩm thực địa phương. Các homestay tại Ba Đồn, được hỗ trợ chuyển đổi số, mang đến trải nghiệm gần gũi.
Các dự án bảo tồn bao gồm tổ chức lớp dạy Ca trù, ghi âm các bài hát truyền thống, và tư liệu hóa nghi thức trình diễn. Tuy nhiên, việc quảng bá qua công nghệ số và đào tạo nghệ nhân trẻ cần được đẩy mạnh để duy trì di sản.
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Hát Ca trù tại Quảng Trị đối mặt với nguy cơ mai một do ít người trẻ học hát và sự ảnh hưởng của văn hóa hiện đại. Số lượng đào nương và kép đàn ngày càng giảm, đặc biệt tại các vùng nông thôn. Để bảo tồn, tỉnh Quảng Trị cần mở các lớp dạy Ca trù tại trường học, tổ chức lễ hội quy mô lớn hơn, và phát triển các tour du lịch văn hóa như “Hành trình khám phá Ca trù Ba Đồn”. Các kênh truyền thông số, như website và mạng xã hội, cũng cần được tận dụng để quảng bá.
Hát Ca trù là di sản quý báu, thể hiện bản sắc văn hóa và tinh thần đoàn kết của người dân Quảng Trị. Với nghi thức linh thiêng và phần hội sôi động, nghệ thuật này không chỉ bảo tồn truyền thống mà còn góp phần định vị Quảng Trị như một điểm đến du lịch văn hóa độc đáo trong thời đại mới.
