Lễ Tịch điền – một tập quán xã hội và tín ngưỡng truyền thống mang đậm dấu ấn văn minh lúa nước – không chỉ là sự kiện canh nông mà còn thể hiện vai trò của nhà vua trong việc khuyến nông, trọng nông. Di sản văn hóa phi vật thể này hiện thuộc tỉnh Ninh Bình, trước đây là địa phận tỉnh Hà Nam.
Nguồn gốc lễ hội: Từ điển tích vua Lê Đại Hành xuống ruộng cày đầu xuân
Lễ Tịch điền có khởi nguồn từ năm 987, dưới triều vua Lê Đại Hành. Theo sử sách, vào mùa xuân năm ấy, vua đã đích thân về Đọi Sơn – vùng đất thiêng ven sông Hồng – để thực hiện nghi thức cày ruộng mở đầu năm mới. Hành động này không chỉ mang ý nghĩa tượng trưng cho việc đề cao sản xuất nông nghiệp, mà còn thể hiện tấm gương của bậc minh quân, lấy việc cày cấy làm gốc cho quốc kế dân sinh.
Từ đó, lễ Tịch điền trở thành một tập quán tín ngưỡng độc đáo, ghi dấu ấn đậm nét trong đời sống văn hóa của người dân đồng bằng Bắc Bộ. Trải qua nhiều thế kỷ, dù có lúc bị gián đoạn, nghi lễ này vẫn được lưu truyền trong dân gian như một biểu tượng thiêng liêng của tinh thần “trọng nông, trọng dân”.
Không gian lễ hội: Hòa quyện tín ngưỡng và tinh thần khuyến nông
Lễ hội Tịch điền được tổ chức vào mùng 7 tháng Giêng âm lịch hàng năm tại cánh đồng Đọi Tam – nơi gắn với tích xưa của vua Lê. Nghi lễ chính là màn rước kiệu vua và nghi thức cày ruộng đầu năm, thường do lãnh đạo địa phương đóng vai vua thực hiện. Cùng với đó là các nghi thức tế lễ truyền thống, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Phần hội diễn ra sôi nổi với các hoạt động văn hóa dân gian như biểu diễn trống hội Đọi Tam, thi cày, thi kéo lúa, chọi trâu, trình diễn nghề nông truyền thống… Không khí lễ hội tạo nên sự gắn kết cộng đồng, lan tỏa tinh thần khuyến nông và khơi dậy lòng biết ơn tổ tiên, tiền nhân.
Bảo tồn và phát huy: Lễ hội mang tính biểu tượng quốc gia
Lễ Tịch điền đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 217/QĐ-BVHTTDL ngày 23/01/2017, thuộc loại hình Tập quán xã hội và tín ngưỡng. Đây là sự ghi nhận xứng đáng cho giá trị lịch sử, văn hóa và tinh thần mà nghi lễ mang lại.
Hiện nay, sau điều chỉnh địa giới hành chính, lễ hội Tịch điền thuộc tỉnh Ninh Bình, nhưng vẫn giữ nguyên không gian tổ chức tại vùng đất thiêng Đọi Sơn. Lễ hội không chỉ được phục dựng sống động theo nguyên mẫu cổ xưa mà còn kết hợp yếu tố hiện đại, thu hút sự quan tâm của du khách trong và ngoài nước, trở thành một biểu tượng văn hóa tiêu biểu của nền nông nghiệp Việt Nam.