Với quyết định công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2022, nghệ thuật Hát Xẩm của tỉnh Ninh Bình không chỉ là một giá trị văn hóa lâu đời, mà còn là cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, giữa ký ức và tương lai.
Ngày 12/1/2022, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 76/QĐ-BVHTTDL, chính thức công nhận nghệ thuật Hát Xẩm của tỉnh Ninh Bình là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, thuộc loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian. Đây là ghi nhận xứng đáng đối với loại hình âm nhạc dân gian có lịch sử hàng trăm năm gắn bó với đời sống nhân dân vùng đồng bằng Bắc Bộ.
Tại Ninh Bình, đặc biệt là huyện Yên Mô – quê hương của nghệ nhân huyền thoại Hà Thị Cầu, Hát Xẩm không chỉ được bảo tồn mà còn phát triển mạnh mẽ trong cộng đồng, trở thành một biểu tượng văn hóa đặc sắc của đất cố đô.
Biểu diễn Xẩm tại Liên hoan hát Xẩm Ninh Bình. (Ảnh: Thùy Dung/TTXVN)
Yên Mô – cái nôi nuôi dưỡng nghệ thuật Hát Xẩm
Ninh Bình, với địa hình đa dạng và văn hóa lâu đời, được xem là vùng đất đặc biệt quan trọng trong sự hình thành và phát triển nghệ thuật Hát Xẩm. Đặc biệt, huyện Yên Mô không chỉ là nơi sinh sống của nhiều nghệ nhân Hát Xẩm mà còn là nơi lưu giữ những giai điệu xưa thông qua truyền thống truyền khẩu.
Nghệ nhân Hà Thị Cầu – người được mệnh danh là “báu vật nhân văn sống” chính là biểu tượng sống động cho sự trường tồn của Hát Xẩm ở vùng đất này. Bà đã góp phần gìn giữ và truyền dạy hàng trăm làn điệu Xẩm cổ, trở thành cây cầu kết nối các thế hệ nghệ sĩ và công chúng yêu âm nhạc dân gian.
Đặc trưng nghệ thuật: Hát để kể chuyện, sống với đời
Cố nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu
Hát Xẩm là loại hình âm nhạc dân gian kết hợp giữa giọng hát kể chuyện với nhạc cụ truyền thống như đàn nhị, trống, phách và đàn bầu. Nội dung các bài Xẩm thường phản ánh đời sống xã hội, nỗi niềm của người dân lao động, thể hiện lòng yêu nước, thương dân, hoặc mỉa mai thói hư tật xấu trong xã hội
.Ba làn điệu tiêu biểu: Xẩm Huê tình, Xẩm Xoan, Xẩm Ba bậc mang âm điệu mộc mạc, gần gũi nhưng thấm đẫm chất trữ tình và tính triết lý dân gian. Cách trình diễn thường theo hình thức hát rong, giúp Hát Xẩm gắn bó mật thiết với đời sống thực tiễn – từ chợ quê đến bến nước, đầu làng cuối xóm.
Những năm gần đây, tỉnh Ninh Bình đã triển khai nhiều hoạt động nhằm bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật Hát Xẩm. Các câu lạc bộ Hát Xẩm được thành lập, điển hình như CLB Hát Xẩm Hà Thị Cầu tại xã Yên Phong (Yên Mô), duy trì hoạt động biểu diễn, truyền dạy và giao lưu văn hóa.
Nhiều lớp dạy Xẩm miễn phí dành cho học sinh, sinh viên và người yêu nhạc dân gian được mở ra với sự tham gia của các nghệ nhân giàu tâm huyết. Các hội thi, liên hoan Hát Xẩm được tổ chức thường niên, không chỉ giúp nghệ thuật lan tỏa trong cộng đồng mà còn khơi dậy niềm tự hào văn hóa trong thế hệ trẻ.
CLB Xẩm Hà Thị Cầu tái hiện hình ảnh hát rong tại cổng chợ
Hát Xẩm – kết nối truyền thống với hiện đại
Không dừng lại ở bảo tồn, Hát Xẩm đang dần “chuyển mình” để hòa nhập với đời sống đương đại. Một số nghệ nhân và nhóm nhạc dân gian đã đưa Hát Xẩm lên sân khấu chuyên nghiệp, kết hợp với các thể loại âm nhạc hiện đại như pop, jazz, world music.
Tại Ninh Bình, Hát Xẩm được biểu diễn trong các sự kiện văn hóa, tour du lịch trải nghiệm, lễ hội truyền thống, góp phần phát triển du lịch văn hóa đặc trưng. Từ làn điệu xưa cũ, nghệ thuật Hát Xẩm hôm nay đang tiếp tục vang vọng trong tâm hồn người Việt, trở thành di sản sống, truyền cảm hứng về bản sắc, cội nguồn và niềm tự hào văn hóa dân tộc.