1. Vùng đất lưu giữ di sản: Tri Tôn – Tịnh Biên, tỉnh An Giang mới
Tại các phum sóc người Khmer thuộc hai huyện miền núi Tri Tôn và Tịnh Biên của tỉnh An Giang mới, kỹ thuật viết chữ trên lá Buông vẫn được gìn giữ như một di sản sống, tồn tại song hành cùng đời sống tôn giáo, học thuật và tinh thần của cộng đồng Khmer Nam Bộ.
Nơi đây không chỉ lưu giữ hàng trăm bản kinh cổ quý giá, mà còn là nơi duy nhất tại Việt Nam còn thực hành kỹ thuật truyền thống này như một phần gắn bó với Phật giáo Nam Tông.
“Chữ viết trên lá buông”
2. Lá Buông là gì? Vì sao được chọn để viết chữ?
Lá Buông, theo cách gọi của người Khmer, là lá non cây Buông (một loại thốt nốt bản địa, có tính bền và dẻo dai cao).
Trước khi trở thành “trang giấy” đặc biệt để khắc kinh văn, lá Buông phải trải qua nhiều công đoạn xử lý kỳ công:
- Chọn lá: Lá to bản, đều, không sâu bệnh.
- Luộc chín – phơi khô: Để chống ẩm mốc và cong vênh.
- Ép phẳng – chà bóng – khoan lỗ: Tạo dạng như tấm giấy bản, dài khoảng 40–50cm, rộng 3–5cm, có lỗ ở đầu để xâu chuỗi.
Lá Buông là lá non cây Buông
Từng chiếc lá được xử lý kỹ lưỡng có thể giữ nguyên trạng hàng trăm năm nếu bảo quản tốt, trở thành sách kinh bằng lá Buông – được xem là “kinh điển bất hoại” trong đời sống tôn giáo Khmer.
3. Kỹ thuật khắc chữ thủ công – tinh tế và tôn nghiêm
3.1 Kỹ thuật khắc chữ thủ công
Người thực hiện kỹ thuật này thường là sư sãi có tay nghề cao hoặc thầy chữ truyền thống Khmer, sử dụng công cụ khắc là:
- Con dao nhỏ chuyên dụng (sáng chét) có mũi nhọn cực mảnh
- Bảng kê bằng gỗ cứng hoặc kim loại để cố định lá
- Hộp mực than trộn dầu dừa, dùng sau khắc để hiện nét chữ
Hòa thượng Chau Ty- sãi cả chùa Soài So (xã Núi Tô, huyện Tri Tôn – An Giang) thị phạm cách viết kinh trên lá buông.
3.2 Các bước khắc chữ:
- Định hình lề và dòng: Đặt lá lên bảng kê, dùng que vạch chia dòng.
- Khắc chữ Pali hoặc Khmer cổ: Khắc từng ký tự từ trái sang phải bằng dao nhỏ, với độ sâu đồng đều.
- Tô mực thủ công: Bôi hỗn hợp mực đen (than+nhựa cây) phủ lên mặt chữ khắc → mực thấm vào rãnh → lau sạch lớp ngoài → chữ hiện lên rõ ràng, sắc nét.
⚠️ Đặc biệt: Kỹ thuật không sử dụng mực viết ban đầu, mà dùng ánh sáng – bóng đổ – mực thủ công để thể hiện nét chữ. Đây là một nghệ thuật khắc tinh vi hơn cả viết tay.
4. Nội dung khắc trên lá Buông: Từ kinh Phật đến tri thức đời sống
Lá Buông không chỉ chứa nội dung tôn giáo mà còn là “thư viện di động” của người Khmer xưa, với những chủ đề chính:
- Kinh văn Phật giáo Theravada: Pháp cú, Tam Tạng Kinh, luật giới sư sãi
- Truyện Jataka (tiền thân Đức Phật)
- Lễ nghi, giáo huấn đạo đức, giáo lý từ bi
- Truyện cổ, dân gian Khmer, sử thi
- Y dược, thảo dược dân gian, lịch canh nông, thiên văn học cổ
Mỗi chùa Khmer lớn ở An Giang có thể lưu trữ từ vài chục đến hàng trăm bản kinh lá Buông, được cất giữ trong hộp gỗ, quấn vải đỏ, đặt tại tủ kinh nơi chánh điện.
5. Di sản văn hóa quốc gia & tiềm năng du lịch học thuật
Năm 2023, Bộ Văn hóa – Thể thao – Du lịch Việt Nam đã chính thức ghi danh “Tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá Buông của người Khmer” vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
“Tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá buông của người Khmer” là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.
Hiện nay, địa phương An Giang đang phối hợp xây dựng hồ sơ đề cử UNESCO ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại.
6. Trải nghiệm & tham quan: Đi đâu để thấy kỹ thuật viết lá Buông?
6.1. Chùa Xvayton (Phường Núi Tô, Tri Tôn):
- Lưu trữ hơn 300 bản kinh lá Buông
- Có khu trưng bày mô phỏng kỹ thuật khắc
- Học viên có thể đăng ký học thử khắc 1 lá nhỏ
6.2. Chùa Tà Pạ (Tri Tôn):
- Không gian núi đồi thanh tịnh
- Nơi tổ chức các lễ hội Phật giáo kết hợp viết kinh lá Buông
6.3. Chùa Soài So (Tịnh Biên):
- Đội ngũ sư sãi trẻ được truyền nghề viết chữ lá
- Mở cửa cho khách du lịch theo đoàn, có thể xin khắc chữ tên mình lên lá để làm kỷ niệm
7. Gợi ý tour văn hóa – trải nghiệm:
Tour “Một ngày làm người Khmer” (tại Tri Tôn hoặc Tịnh Biên):
- Khởi hành: 08h00 từ Long Xuyên hoặc Châu Đốc
- Hoạt động: Tham quan chùa Khmer – Học viết chữ trên lá Buông – Thưởng thức cơm nị, cà ri Khmer
- Giá tour: từ 480.000 – 850.000 VNĐ (tùy nhóm khách)
8. Lời kết:
Viết chữ trên lá Buông không chỉ là một kỹ thuật cổ truyền mà còn là tri thức tinh hoa, chứa đựng tâm hồn, tín ngưỡng, và văn minh Khmer tồn tại hơn 10 thế kỷ.
Hành trình tìm về những chữ khắc trên lá Buông là hành trình kết nối di sản với hiện đại, mở ra cơ hội bảo tồn, trải nghiệm và giới thiệu bản sắc đặc biệt của An Giang mới đến du khách trong và ngoài nước.